حکمت 297_ وَ قَالَ ع‏ مَا أَکْثَرَ الْعِبَرَ وَ أَقَلَّ الِاعْتِبَار

از دیدگاه لغت شناسان

لسان العرب: و العِبْرة: العجب. و اعْتَبَر منه: تعجّب. و فی التنزیل: فَاعْتَبِرُوا یا أُولِی الْأَبْصارِ؛ أَی تدبّروا و انظُروا فیما نزل بقُرَیْظةَ و النضیر، فقایِسوا فِعالَهم و اتّعِظُوا بالعذاب الذی نزل بهم. و فی حدیث أَبی ذرّ: فما کانت صُحُفُ موسى؟ قال: کانت‏ عِبَراً کلُّها؛ العِبَرُ: جمعُ‏ عِبْرة، و هی کالمَوْعِظة مما یَتّعِظُ به الإِنسان و یَعمَلُ به و یَعتبِر لیستدل به على غیره. و العِبْرة: الاعتبارُ بما مضى، و قیل: العِبْرة الاسم من‏ الاعتبار.
قاموس قرآن: اصل عبر گذشتن از حالى بحالى است‏. اعتبار و عبرة حالتى است که از معرفت محسوس بمعرفت غیر محسوس رسیده میشود. (این بیان به نقل از راغب است)
مجمع البحرین: و" العِبْرَةُ" بالکسر الاسم من الاعتبار و هو الاتعاظ، و هو ما یفیده الفکر إلى ما هو الحق من وجوب ترک الدنیا و العمل للآخرة.
مصباح المنیر: (الْعِبْرَةُ) اسْمٌ مِنْهُ قَالَ الْخَلِیلُ (الْعِبْرَةُ) و (الاعْتِبَارُ) بِمَا مَضَى أَىِ الاتِّعَاظُ و التَّذَکُّرُ و جَمْعُ (الْعِبْرَةِ) (عِبَرٌ).

از دیدگاه قرآن

1. « فَأَخَذَهُ اللَّهُ نَکالَ الْآخِرَةِ وَ الْأُولى‏* إِنَّ فىِ ذَالِکَ لَعِبرَْةً لِّمَن یخَْشى‏» (آیات 25 و 26 سوره ی نازعات)

2. « لَقَدْ کانَ فی‏ قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِی الْأَلْبابِ ما کانَ حَدیثاً یُفْتَرى‏ وَ لکِنْ تَصْدیقَ الَّذی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ تَفْصیلَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُون‏» (آیه ی 111 سوره ی یوسف)

3. « یُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ إِنَّ فی‏ ذلِکَ لَعِبْرَةً لِأُولِی الْأَبْصار» (آیه ی 44 سوره نور)

4. « قَدْ کانَ لَکُمْ آیَةٌ فی‏ فِئَتَیْنِ الْتَقَتا فِئَةٌ تُقاتِلُ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ وَ أُخْرى‏ کافِرَةٌ یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ وَ اللَّهُ یُؤَیِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ یَشاءُ إِنَّ فی‏ ذلِکَ لَعِبْرَةً لِأُولِی الْأَبْصار » (آیه ی 13 سوره آل عمران)

5. «وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعامِ لَعِبْرَةً نُسْقیکُمْ مِمَّا فی‏ بُطُونِهِ مِنْ بَیْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَبَناً خالِصاً سائِغاً لِلشَّارِبین‏» (آیه ی 66 سوره نحل)

6. « وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعامِ لَعِبْرَةً نُسْقیکُمْ مِمَّا فی‏ بُطُونِها وَ لَکُمْ فیها مَنافِعُ کَثیرَةٌ وَ مِنْها تَأْکُلُون‏ » (آیه ی 21 سوره مؤمنون)

7. « هُوَ الَّذی أَخْرَجَ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مِنْ دِیارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ ما ظَنَنْتُمْ أَنْ یَخْرُجُوا وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ مانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ فَأَتاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَیْثُ لَمْ یَحْتَسِبُوا وَ قَذَفَ فی‏ قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ یُخْرِبُونَ بُیُوتَهُمْ بِأَیْدیهِمْ وَ أَیْدِی الْمُؤْمِنینَ فَاعْتَبِرُوا یا أُولِی الْأَبْصارِ » (سوره ی حشر آیه ی 2)

از دیدگاه روایات

مدح و ستایش عبرت پذیری و اهمیت آن

رحمت خدا بر او باد

1. رَحِمَ اللَّهُ امْرَأً اتَّعَظَ وَ ازْدَجَرَ وَ انْتَفَعَ بِالْعِبَرِ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 471)
   ترجمه: خداوند رحمت کند بنده ای را که پند پذیرد و [از گناه] باز ایستد و از عبرت ها بهره و سود بَرَد.

2. رَحِمَ اللَّهُ امْرَأً تَفَکَّرَ فَاعْتَبَرَ وَ اعْتَبَرَ فَأَبْصَرَ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 471) و (نهج البلاغه /صبحی صالح بخشی از خطبه ی 103 در ص 149)
   ترجمه: خداوند رحمت کند کسی را که اندیشه کند پس عبرت گیرد و عبرت گیرد پس بصیر و بینا شود.

3. الإمام علی ( علیه السلام ) : رحم الله عبدا تفکر و اعتبر ، فأبصر إدبار ما قد أدبر ، و حضور ما قد حضر. (میزان الحکمة/ محمد الریشهری/ ج 3 ص 1808 ) و (بحار الانوار / علامه مجلسی/ ج 70 / ص 119)
   ترجمه: خداوند رحمت کند بنده ای را که اندیشه کند و عبرت گیرد پس به گذشتن آن چه که گذشته و حضور آن چه که حاضر است بصیر و بینا شود.

مورد محبت خدا

إِذَا أَحَبَّ اللَّهُ عَبْداً وَعَظَهُ بِالْعِبَرِ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 471)
ترجمه: آن گاه که خداوند بنده ای را دوست بدارد او را با عبرت ها پند می دهد.
توضیح: یعنی چنان کند که او از عبرت ها پند گیرد یعنی مثلا از تغییر و تغیرات دنیا عبرت گیرد. (شرح آقا جمال خوانساری بر غرر الحکم و درر الکلم/ ج3/ ص 128)

بیم دهنده ی خیرخواه

وَ قَالَ ع‏ الْفِکْرُ مِرْآةٌ صَافِیَةٌ وَ الِاعْتِبَارُ مُنْذِرٌ نَاصِحٌ‏ وَ کَفَى أَدَباً لِنَفْسِکَ تَجَنُّبُکَ مَا کَرِهْتَهُ لِغَیْرِک‏ (نهج البلاغه /صبحی صالح / حکمت 365 / ص 538)
ترجمه: و آن حضرت فرمود: اندیشه آیینه‏اى است روشن و عبرت بیم دهنده‏اى است خیرخواه. و براى ادب نفست همین بس که از آنچه براى دیگران دوست ندارى بپرهیزى‏. (نهج البلاغه / ترجمه ی انصاریان / ص 860)

آن چیزهایی که در آن ها عبرت است

مرگ و زیارت اموات

1. إِنَّ ذَهَابَ الذَّاهِبِینَ لَعِبْرَةٌ لِلْقَوْمِ الْمُتَخَلِّفِینَ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 471)
   ترجمه: به درستی که در رفتن کسانی که می روند (مرگ انسان ها) قطعا عبرتی است برای کسانی که می مانند (قوم بازماندگان)

2. أَبْلَغُ الْعِظَاتِ الِاعْتِبَارُ بِمَصَارِعِ الْأَمْوَاتِ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 471)
   ترجمه: رساترین پندها عبرت گرفتن از به خاک افتادن مردگان است.

3. جَاوِرِ الْقُبُورَ تَعْتَبِرْ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 471)
   ترجمه: بر سر قبرها اقامت کن تا عبرت گیری. (شرح آقا جمال خوانساری بر غرر الحکم و درر الکلم/ ج3 / ص 377)

4. . . . وَ بَادِرُوا الْمَوْتَ وَ غَمَرَاتِهِ وَ امْهَدُوا لَهُ قَبْلَ حُلُولِهِ وَ أَعِدُّوا لَهُ قَبْلَ نُزُولِهِ فَإِنَّ الْغَایَةَ الْقِیَامَةُ وَ کَفَى بِذَلِکَ وَاعِظاً لِمَنْ عَقَلَ وَ مُعْتَبَراً لِمَنْ جَهِل‏ . . . (نهج البلاغه /صبحی صالح / بخشی از خطبه ی 190 / ص 283)
   ترجمه: بر مرگ و دشواریهایش پیشدستى کنید، و براى پذیراییش قبل از آنکه از درآید آماده شوید، و پیش از فرود آمدنش مهیّا گردید، زیرا قیامت نهایت کار است. مرگ براى عاقلان پندى کافى، و براى جاهلان زمینه عبرت است‏. (نهج البلاغه / ترجمه ی انصاریان / ص 529)

5. وَ قَالَ آخَرُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ زُورُوا مَوْتَاکُمْ وَ صَلُّوا عَلَیْهِمْ وَ سَلِّمُوا عَلَیْهِمْ فَإِنَّ لَکُمْ فِیهِمْ عِبْرَة.(تنبیه الخواطر/ ج1 ص 288)
   ترجمه: نقل شده است که رسول الله (ص) فرمودند: زیارت کنید مردگانتان را و بر آن ها درود و سلام فرستید چرا که در آن ها برای شما عبرتی است.

مثال ها

1. لِلِاعْتِبَارِ تُضْرَبُ الْأَمْثَالُ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 471)
   ترجمه: برای عبرت گرفتن مثال ها زده می شود.
   توضیح: یعنی مثال هایی که در قرآن و احادیث شریفه زده می شود درباره ی ایمان و کفر و امثال این ها برای این است که مردم عبرت گیرند و آن چه از برای آن مثال خوب زده شده به عمل آورند و از آن چه برای آن مثال بد زده شده اجتناب نمایند. (شرح آقا جمال خوانساری بر غرر الحکم و درر الکلم/ ج5 / ص 29)

2. لِأَهْلِ الِاعْتِبَارِ تُضْرَبُ الْأَمْثَالُ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 471)
   ترجمه: برای کسانی که عبرت می پذیرند مثال ها زده می شود.

در هر چیزی

1. مَنْ کَانَتْ لَهُ فِکْرَةٌ فَلَهُ فِی کُلِّ شَیْ‏ءٍ عِبْرَةٌ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 471)
   ترجمه: کسی که در کارها اندیشه کند پس در هر چیزی برای او عبرت است.

2. حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ الْمُفَسِّرُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا یُوسُفُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ صَیَّادٍ عَنْ أَبَوَیْهِمَا عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ الرِّضَا عَلِیِّ بْنِ مُوسَى عَنْ أَبِیهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ ع قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع‏ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ثُمَّ اسْتَوى‏ إِلَى السَّماءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلِیمٌ‏ قَالَ‏ هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی‏ الْأَرْضِ جَمِیعاً لِتَعْتَبِرُوا وَ لِتَتَوَصَّلُوا بِهِ إِلَى رِضْوَانِهِ وَ تَتَوَقَّوْا بِهِ مِنْ عَذَابِ نِیرَانِه‏ . . . (عیون اخبار الرضا / شیخ صدوق / ج 2 ص 12)
   ترجمه: در کتاب عیون اخبار الرضا نقل است که حضرت علی ع درباره ی این آیه ی شریفه ی قرآن که خداوند می فرماید: « هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ثُمَّ اسْتَوى‏ إِلَى السَّماءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلِیم‏ » فرمودند این که خداوند تمام آن چه روی زمین است را برای شما خلق کرده است برای این است که عبرت بگیرید و به واسطه ی آن به رضوانش برسید و به واسطه ی آن از عذاب آتشش خود را نگاه دارید . . . .

3. إِنَّ فِی کُلِّ شَیْ‏ءٍ مَوْعِظَةً وَ عِبْرَةً لِذَوِی اللُّبِّ وَ الِاعْتِبَارِ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472)
   ترجمه: به درستی که در هر چیزی پندی و عبرتی برای خردمندان و عبرت گیران است.

روزگار و تغییرات آن

1. الزَّمَانُ یُرِیکَ الْعِبَرَ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 471)
   ترجمه: روزگار به تو عبرت ها را نشان می دهد.
   توضیح: منظور از زمان در این جا یا روزگار است همان طور که آقا جمال خوانساری در شرح غرر بیان می کند و یا منظور از آن گذشت زمان است.

2. فِی تَصَارِیفِ الدُّنْیَا اعْتِبَارٌ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472)
   ترجمه: در تغییرات دنیا عبرت است.

3. فِی تَعَاقُبِ الْأَیَّامِ مُعْتَبَرٌ لِلْأَنَامِ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472)
   ترجمه: در پی هم آمدن روزها برای خلایق عبرتی (محل عبرت) است.

4. کُلُّ یَوْمٍ یُفِیدُکَ عِبَراً إِنْ أَصْحَبْتَهُ فِکْراً. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472)
   ترجمه: هر روز عبرت هایی به تو می رساند اگر فکر را همراه آن کنی.

5. وَ صَدِّقْ بِمَا سَلَفَ مِنَ الْحَقِّ وَ اعْتَبِرْ بِمَا مَضَى مِنَ الدُّنْیَا لِمَا بَقِیَ مِنْهَا فَإِنَّ بَعْضَهَا یُشْبِهُ بَعْضاً وَ آخِرَهَا لَاحِقٌ بِأَوَّلِهَا وَ کُلُّهَا حَائِلٌ مُفَارِق‏ . . . (نهج البلاغه /صبحی صالح / بخشی از نامه ی 69 / ص 459)
   ترجمه: تصدیق کن آن چه را که از حق گذشته است و عبرت بگیر به آن چه از دنیا سپری شده است برای آن چه از آن باقی مانده است پس به درستی که برخی از آن شبیه برخی دیگر است و انتهای آن به ابتدای آن می پیوندد.

6. صَدِّقْ بِمَا سَلَفَ مِنَ الْحَقِّ وَ اعْتَبِرْ بِمَا مَضَى مِنَ الدُّنْیَا فَإِنَّ بَعْضَهَا یُشْبِهُ بَعْضاً وَ آخِرَهَا لَاحِقٌ بِأَوَّلِهَا. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 471)
   ترجمه: تصدیق کن آن چه را که از حق گذشته است و عبرت بگیر به آن چه از دنیا سپری شده است پس به درستی که برخی از آن شبیه برخی دیگر است و انتهای آن به ابتدای آن می پیوندد.

7. الدُّنْیَا مَصَائِبُ مُفْجِعَةٌ وَ مَنَایَا مُوجِعَةٌ وَ عِبَرٌ [عِبْرَةٌ] مُقَطِّعَةٌ [مفصعة]. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 132)
   ترجمه: دنیا مصیبتهایی دردآور و مرگهایی دردناک و عبرت هایی بُرَّنده است.

8. إِنَّ الدُّنْیَا دَارُ عَنَاءٍ وَ فَنَاءٍ وَ غِیَرٍ وَ عِبَرٍ وَ مَحَلُّ فِتْنَةٍ وَ مِحْنَةٍ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 134)
   ترجمه: دنیا سرای رنج و نابودی و تغییرها و عبرت هاست و محل آزمایش و محنت است.

9. ثُمَّ إِنَّ الدُّنْیَا دَارُ فَنَاءٍ وَ عَنَاءٍ وَ غِیَرٍ وَ عِبَر . . . َ وَ مِنْ عِبَرِهَا أَنَّ الْمَرْءَ یُشْرِفُ عَلَى أَمَلِهِ فَیَقْتَطِعُهُ حُضُورُ أَجَلِهِ فَلَا أَمَلٌ یُدْرَکُ وَ لَا مُؤَمَّلٌ یُتْرَک‏ . . . . (نهج البلاغه /صبحی صالح / بخشی از خطبه 114 / ص 170)
   ترجمه: دنیا سراى فنا و رنج و تغییر و جاى عبرت است‏ . . . و از جمله اسباب عبرتهاى دنیا این که: همین که نزدیک است انسان به آرزویش برسد ناگهان حضور مرگ امیدش را قطع مى‏کند، بر این حساب نه آرزو درک مى‏شود، نه آرزومند را آزاد مى‏گذارند (تا ادامه حیات دهد). (نهج البلاغه/ترجمه ی انصاریان/ص 260)

آثار و احوال گذشتگان

1. . . . ِ وَ اعْتَبِرُوا بِمَا قَدْ رَأَیْتُمْ مِنْ مَصَارِعِ‏ الْقُرُونِ‏ قَبْلَکُمْ‏ قَدْ تَزَایَلَتْ أَوْصَالُهُمْ وَ زَالَتْ أَبْصَارُهُمْ وَ أَسْمَاعُهُمْ وَ ذَهَبَ شَرَفُهُمْ وَ عِزُّهُمْ وَ انْقَطَعَ سُرُورُهُمْ وَ نَعِیمُهُم . . . ‏(نهج البلاغه / صبحی صالح / بخشی از خطبه ی 161 / ص 230)
   ترجمه: . . . و به آنچه از حوادثی که دیدید بر سر گذشتگان آمد عبرت گیرید که پیوندهای اعضایشان از هم گسست،چشم ها و گوشهایشان نابود شد،شرف و عزتشان از دست رفت،شادی و نعمتشان قطع شد . . . (نهج البلاغه/ ترجمه ی انصاریان/ ص 363)

2. اتَّعِظُوا مِمَّنْ کَانَ قَبْلَکُمْ قَبْلَ أَنْ یَتَّعِظَ بِکُمْ‏ مَنْ بَعْدَکُمْ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 471)
   ترجمه: از کسانی که قبل از شما بودند پند گیرید قبل از آن که کسی که بعد از شما می آید، از شما پند گیرد.

3. إِنَّ لِلْبَاقِینَ بِالْمَاضِینَ مُعْتَبَراً. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472)
   ترجمه: به درستی که برای بازماندگان از گذشتگان زمینه ی عبرت (محل عبرت) است.
   توضیح: یعنى باید که از ملاحظه احوال ایشان پند بگیرند و بدانند که چنانکه دنیا بایشان وفا نکرده و هر گروهى از ایشان در اندک فرصتى مستأصل و منقرض شده‏اند و بجز نامى از ایشان باقى نمانده با آنها نیز چنین خواهد کرد. (شرح آقا جمال خوانساری بر غرر الحکم و درر الکلم/ ج2 / ص 498)

4. خُلِّفَ لَکُمْ عِبَرٌ مِنْ آثَارِ الْمَاضِینَ قَبْلَکُمْ لِتَعْتَبِرُوا بِهَا. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472)
   ترجمه: برجای مانده است برای شما عبرت هایی از آثار گذشتگان پیش از شما تا از آن ها عبرت گیرید.

5. فَلَا أَمْوَالَ بَذَلْتُمُوهَا لِلَّذِی رَزَقَهَا وَ لَا أَنْفُسَ خَاطَرْتُمْ بِهَا لِلَّذِی خَلَقَهَا تَکْرُمُونَ بِاللَّهِ عَلَى عِبَادِهِ وَ لَا تُکْرِمُونَ اللَّهَ فِی عِبَادِهِ فَاعْتَبِرُوا بِنُزُولِکُمْ‏ مَنَازِلَ‏ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ وَ انْقِطَاعِکُمْ عَنْ أَوْصَلِ إِخْوَانِکُم‏. (نهج البلاغه/صبحی صالح /خطبه ی 170/ص 174)
   ترجمه: نه اموال خود را براى کسى که آن را روزى شما نمود بخشیدید، و نه جانها را براى خداوندى که آنها را آفرید به مخاطره انداختید. به سبب خدا بر بندگانش کرامت یافته‏اید، در حالى که خدا را (با نافرمانى از اوامرش) در میان بندگانش اکرام نمى‏کنید. از قرار گرفتن در منازل آنان که پیش از شما بودند و از دنیا رفتند، و از جدا شدن از نزدیکترین برادرانتان (به سبب مرگ) عبرت بگیرید. (نهج البلاغه / ترجمه ی انصاریان / ص 268)

6. فَاعْتَبِرُوا بِمَا أَصَابَ‏ الْأُمَمَ‏ الْمُسْتَکْبِرِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ مِنْ بَأْسِ اللَّهِ وَ صَوْلَاتِهِ وَ وَقَائِعِهِ وَ مَثُلَاتِهِ وَ اتَّعِظُوا بِمَثَاوِی خُدُودِهِمْ وَ مَصَارِعِ جُنُوبِهِم . . . (نهج البلاغه/صبحی صالح/ بخشی از خطبه ی 192/ص 290)
   ترجمه: از آنچه به گردنکشان پیش از شما از عذاب خدا و دشواریها و حوادث و کیفرهاى او رسید عبرت گیرید، و از خاک تیره‏اى که صورتشان بر آن نهاده شده و زمینى که پهلویشان بر آن افتاده پند پذیرید. (نهج البلاغه/ترجمه ی انصاریان/ص 544)

7. وَ تَدَبَّرُوا أَحْوَالَ الْمَاضِینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ قَبْلَکُمْ کَیْفَ کَانُوا فِی حَالِ التَّمْحِیصِ وَ الْبَلَاءِ أَ لَمْ یَکُونُوا أَثْقَلَ الْخَلَائِقِ أَعْبَاءً وَ أَجْهَدَ الْعِبَادِ بَلَاءً وَ أَضْیَقَ أَهْلِ الدُّنْیَا حَالًا اتَّخَذَتْهُمُ الْفَرَاعِنَةُ عَبِیداً فَسَامُوهُمْ سُوءَ الْعَذَابِ وَ [جَرَّعُوهُمْ جُرَعَ الْمُرَارِ] جَرَّعُوهُمُ الْمُرَارَ فَلَمْ تَبْرَحِ الْحَالُ بِهِمْ فِی ذُلِّ الْهَلَکَةِ وَ قَهْرِ الْغَلَبَةِ لَا یَجِدُونَ حِیلَةً فِی امْتِنَاعٍ وَ لَا سَبِیلًا إِلَى دِفَاعٍ‏ حَتَّى إِذَا رَأَى اللَّهُ سُبْحَانَهُ جِدَّ الصَّبْرِ مِنْهُمْ عَلَى الْأَذَى فِی مَحَبَّتِهِ وَ الِاحْتِمَالَ لِلْمَکْرُوهِ مِنْ خَوْفِهِ جَعَلَ لَهُمْ مِنْ مَضَایِقِ الْبَلَاءِ فَرَجاً فَأَبْدَلَهُمُ الْعِزَّ مَکَانَ الذُّلِّ وَ الْأَمْنَ مَکَانَ الْخَوْفِ‏ فَصَارُوا مُلُوکاً حُکَّاماً وَ أَئِمَّةً أَعْلَاماً وَ قَدْ بَلَغَتِ الْکَرَامَةُ مِنَ اللَّهِ لَهُمْ‏ مَا لَمْ تَذْهَبِ الْآمَالُ إِلَیْهِ بِهِمْ‏ فَانْظُرُوا کَیْفَ کَانُوا حَیْثُ کَانَتِ الْأَمْلَاءُ مُجْتَمِعَةً وَ الْأَهْوَاءُ مُؤْتَلِفَةً وَ الْقُلُوبُ مُعْتَدِلَةً وَ الْأَیْدِی مُتَرَادِفَةً وَ السُّیُوفُ مُتَنَاصِرَةً وَ الْبَصَائِرُ نَافِذَةً وَ الْعَزَائِمُ وَاحِدَةً أَ لَمْ یَکُونُوا أَرْبَاباً فِی أَقْطَارِ الْأَرَضِینَ وَ مُلُوکاً عَلَى رِقَابِ الْعَالَمِینَ‏ فَانْظُرُوا إِلَى مَا صَارُوا إِلَیْهِ فِی آخِرِ أُمُورِهِمْ حِینَ وَقَعَتِ الْفُرْقَةُ وَ تَشَتَّتَتِ الْأُلْفَةُ وَ اخْتَلَفَتِ الْکَلِمَةُ وَ الْأَفْئِدَةُ وَ تَشَعَّبُوا مُخْتَلِفِینَ وَ تَفَرَّقُوا مُتَحَارِبِینَ‏ وَ قَدْ خَلَعَ اللَّهُ عَنْهُمْ لِبَاسَ کَرَامَتِهِ وَ سَلَبَهُمْ غَضَارَةَ نِعْمَتِهِ وَ بَقِیَ قَصَصُ أَخْبَارِهِمْ فِیکُمْ عِبَراً [عِبْرَةً] لِلْمُعْتَبِرِینَ [مِنْکُمْ‏] فَاعْتَبِرُوا بِحَالِ وَلَدِ إِسْمَاعِیلَ‏ وَ بَنِی إِسْحَاقَ وَ بَنِی إِسْرَائِیلَ ع فَمَا أَشَدَّ اعْتِدَالَ الْأَحْوَالِ وَ أَقْرَبَ اشْتِبَاهَ الْأَمْثَال . . .‏
   (نهج البلاغه/صبحی صالح/ بخشی از خطبه ی 192/ص 296)
   ترجمه: در احوالات مؤمنین گذشته اندیشه کنید، که چگونه در حال آزمایش و امتحان بودند! آیا از همه خلایق مشکلاتشان بیشتر نبود؟ آیا بیش از همه مردم در زحمت و رنج نبودند؟ آیا از همه مردم دنیا در تنگناى بیشترى قرار نداشتند؟ فراعنه آنان را برده خود ساختند، و به عذاب سخت کشیدند، جرعه جرعه تلخى به آنان نوشاندند، پیوسته در ذلّت هلاکت، و مورد سلطه و استیلا بودند، چاره‏اى براى سر باز زدن، و راهى براى دفاع نمى‏یافتند. تا چون خداوند جدیّت آنان را در صبر بر آزار در راه محبّتش، و تحمّل ناراحتى‏ها را در مسیر بیم و خوفش از آنان دید، گشایشى از تنگناهاى بلا براى آنان قرار داد، ذلّتشان را به عزّت و بیمشان را به امنیت تبدیل کرد، پس سلاطین حکمران، و پیشوایان راهنما شدند، و کرامت خداوند در باره آنان به جایى رسید که خیالش هم در باره آنان نمى‏رفت. بنگرید چگونه بودند زمانى که اجتماعشان متّحد، خواسته‏هایش متّفق، دلها معتدل و مناسب، دستها پشتیبان هم، و شمشیرها مدد کار یکدیگر، چشم دلشان نافذ، و تصمیم‏هایشان یکى بود! آیا با این خصال آقاى سراسر زمین نبودند، و بر جهانیان حکومت نمى‏کردند؟ از طرفى به پایان کارشان نظر کنید که به کجا رسید زمانى که بینشان جدایى افتاد، الفتشان به پراکندگى رسید، وحدت کلمه و دلهایشان به اختلاف مبدل شد، دسته دسته شده، به جنگ با هم برخاستند، خداوند لباس کرامت را از وجودشان به در آورد، و نعمت فراوانش را از آنان‏ گرفت، و داستان زندگى آنان در بین شما به عنوان درس عبرتى براى عبرت گیرندگان شما باقى ماند. از حال اولاد اسماعیل و اسحاق و یعقوب- درود خدا بر آنان- پند گیرید، چه اندازه احوالات با هم متناسب، و چقدر داستانها به هم نزدیک است! (نهج البلاغه/ترجمه ی انصاریان/ص 554)

در نظر و نگاه ها

1. فِی کُلِّ نَظْرَةٍ عِبْرَةٌ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472)
   ترجمه: در هر نظر کردنی عبرت است.

2. عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ مَنْ عَرَفَ اللَّهَ وَ عَظَّمَهُ مَنَعَ فَاهُ مِنَ الْکَلَامِ وَ بَطْنَهُ مِنَ الطَّعَامِ وَ عَنَّى نَفْسَهُ بِالصِّیَامِ وَ الْقِیَامِ قَالُوا بِآبَائِنَا وَ أُمَّهَاتِنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ هَؤُلَاءِ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ قَالَ إِنَ‏ أَوْلِیَاءَ اللَّهِ سَکَتُوا وَ کَانَ سُکُوتُهُمْ ذِکْراً وَ نَظَرُوا وَ کَانَ نَظَرُهُمْ عِبْرَةً- وَ نَطَقُوا فَکَانَ نُطْقُهُمْ حِکْمَةً وَ مَشَوْا وَ کَانَ مَشْیُهُمْ بَیْنَ النَّاسِ بَرَکَةً وَ لَوْلَا الْآجَالُ الَّتِی کُتِبَتْ عَلَیْهِمْ لَمْ تَقِرَّ أَرْوَاحُهُمْ فِی أَجْسَادِهِمْ خَوْفاً مِنَ الْعَذَابِ وَ شَوْقاً إِلَى الثَّوَاب‏.(مشکاة الانوار فی غرر الاخبار / طبرسی / ص 61)
   ترجمه: امام صادق (ع) از رسول خدا (ص) نقل می کنند که ایشان فرمودند هر کس خدا را شناخت و او را بزرگ یافت دهانش را از کلام و شکمش را از غذا بازمی دارد و نفسش را به نماز و روزه وا می دارد [اصحاب] گفتند پدران و مادران ما فدایتان باد ای رسول خدا اینان اولیای خدا هستند؟ فرمود همانا اولیای خدا ساکت هستند در حالی که سکوتشان ذکر است و نگاه می کنند در حالی که نگاهشان عبرت است و سخن می گویند در حالی که سخنشان حکمت است و راه می روند در حالی که راه رفتنشان بین مردم برکت است و اگر نبود اجل هایی که بر ایشان نوشته شده بود روحشان در جسمشان از ترس عذاب و شوق ثواب آرام نمی گرفت.

انسان ها

. . . أنا بالأمس صاحبکم و أنا الیوم عبرة لکم و غداً مفارقکم غفر الله لی و لکم . . . . (نهج البلاغه /صبحی صالح / بخشی از خطبه 149 / ص 207 و الکافی / کلینی / جلد 1 / ص 299)
ترجمه: . . . من دیروز همراه شما بودم، امروز مایه عبرت شما هستم، و فردا از شما جدایم. خداوند من و شما را بیامرزد. (نهج البلاغه/ترجمه ی انصاریان/ص 325)

امور متشابه

إِنَّ الْأُمُورَ إِذَا تَشَابَهَتْ اعْتُبِرَ آخِرُهَا بِأَوَّلِهَا. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472)
ترجمه: به درستی که کارها هنگامی که مانند یکدیگر باشند از اول آن ها برای آخر آن ها عبرت گرفته می شود.

تغییرات قضا

فِی تَصَارِیفِ الْقَضَاءِ عِبْرَةٌ لِأُولِی الْأَلْبَابِ وَ النُّهَى. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472)
ترجمه: در تغییرات قضا عبرتی است برای صاحبان خرد و اندیشه است.

رفتار خداوند با شیطان

فَاعْتَبِرُوا بِمَا کَانَ مِنْ فِعْلِ‏ اللَّهِ‏ بِإِبْلِیسَ‏ إِذْ أَحْبَطَ عَمَلَهُ الطَّوِیلَ وَ جَهْدَهُ الْجَهِیدَ وَ کَانَ قَدْ عَبَدَ اللَّهَ سِتَّةَ آلَافِ سَنَةٍ لَا یُدْرَى أَ مِنْ سِنِی الدُّنْیَا أَمْ مِنْ سِنِی الْآخِرَةِ عَنْ کِبْرِ سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ فَمَنْ ذَا بَعْدَ إِبْلِیسَ یَسْلَمُ عَلَى اللَّهِ بِمِثْلِ مَعْصِیَتِهِ کَلَّا مَا کَانَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِیُدْخِلَ الْجَنَّةَ بَشَراً بِأَمْرٍ أَخْرَجَ بِهِ مِنْهَا مَلَکاً إِنَّ حُکْمَهُ فِی أَهْلِ السَّمَاءِ وَ أَهْلِ الْأَرْضِ لَوَاحِدٌ وَ مَا بَیْنَ اللَّهِ وَ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ هَوَادَةٌ فِی إِبَاحَةِ حِمًى حَرَّمَهُ عَلَى الْعَالَمِین‏. (نهج البلاغه /صبحی صالح / بخشی از خطبه 192 / ص 287 )
ترجمه: از برنامه حضرت حق در رابطه با شیطان عبرت بگیرید، که اعمال طولانى، و سختکوشى او را به خاطر یک ساعت تکبر تباه کرد، در صورتى که خداوند را شش هزار سال بندگى کرد که معلوم نیست از سالهاى دنیایى است یا سالهاى آخرتى (که هر روزش هزار سال دنیایى است). چه کسى پس از ابلیس با آلوده شدن به گناهى چون گناه او از عذاب حق سالم مى‏ماند؟ حاشا؟ خداوند هرگز انسانى را به عملى وارد بهشت نمى‏کند که به خاطر همان عمل فرشته‏اى را از آنجا بیرون کرد، امر و فرمانش در حق آسمانیان و زمینیان مساوى است، و بین خداوند و احدى از بندگانش صلح خاصى وجود ندارد تا به خاطر آن آنچه را بر جهانیان حرام کرده بر او مباح کند. (نهج البلاغه/ترجمه ی انصاریان/ص 538 و 539)

نشانه های کسانی که عبرت پذیرند

بزرگی و کسب عقل

1. مَنْ قَوِیَ عَقْلُهُ أَکْثَرَ الِاعْتِبَارَ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 471)
   ترجمه: هر کس که عقلش قوی شود (بزرگ شود) عبرت پذیریش بیشتر می شود.

2. کَسْبُ الْعَقْلِ الِاعْتِبَارُ وَ الِاسْتِظْهَارُ وَ کَسْبُ الْجَهْلِ الْغَفْلَةُ وَ الِاغْتِرَارُ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 471)
   ترجمه: کسب عقل عبرت گرفتن و احتیاط کردن است و کسب جهل غفلت و فریب خوردن.

چاره اندیشی

1. مَنْ عَقَلَ کَثُرَ اعْتِبَارُهُ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 471)
   ترجمه: کسی که چاره اندیشی کند عبرت پذیریش بیشتر می شود.

2. مَنْ عَقَلَ اعْتَبَرَ بِأَمْسِهِ وَ اسْتَظْهَرَ لِنَفْسِهِ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 471)
   ترجمه: کسی که چاره اندیشی کند از دیروزش عبرت پذیرد و برای خودش پشتیبان و پشت گرمی کند.

ایمان و خِرَد

1. الْمُؤْمِنُ إِذَا وُعِظَ ازْدَجَرَ وَ إِذَا حُذِّرَ حَذِرَ وَ إِذَا عُبِّرَ اعْتَبَرَ وَ إِذَا ذُکِّرَ ذَکَرَ وَ إِذَا ظُلِمَ غَفَرَ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 90)
   ترجمه: مؤمن اگر پند داده شود (موعظه شود) باز ایستد و اگر بیم داده شود بیمناک شود و اگر عبرت داده شود عبرت پذیرد و اگر به او یادآوری کنند یاد آور شود و اگر مورد ظلم واقع شود ببخشد (در گذرد).

2. . . . إِنَّمَا یَنْظُرُ الْمُؤْمِنُ إِلَى الدُّنْیَا بِعَیْنِ‏ الِاعْتِبَارِ وَ یَقْتَاتُ مِنْهَا بِبَطْنِ الِاضْطِرَارِ وَ یَسْمَعُ فِیهَا بِأُذُنِ الْمَقْت‏ . . . (نهج البلاغه/ صبحی صالح / حکمت 367 / ص 539)
   ترجمه: مؤمن با دیده عبرت به دنیا مى‏نگرد، و از آن از باب اضطرار به اندازه شکم بر مى‏دارد، و وصف دنیا را به گوش خشم و دشمنى مى‏شنود.

3. کَفَى مُعْتَبَراً لِأُولِی النُّهَى مَا عَرَفُوا. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472)
   ترجمه: برای صاحبان خرد آن چه شناختند به عنوان عبرت کفایت می کند.

4. الکلینی ، عن محمّد بن یحیى ، عن أحمد بن محمّد بن عیسى ، عن علی ابن الحکم ، عن أبی عبد الله المؤمن ، عن جابر قال : دَخَلْتُ عَلَى أَبِی جَعْفَرٍ ع فَقَال‏ . . . ، یا جابر الآخرة دار قرار و الدنیا دار فناء و زوال ولکن أهل الدنیا أهل غفلة وکأنّ المؤمنین هم الفقهاء أهل فکرة و عبرة لم یصمهم عن ذکر الله جلّ اسمه ما سمعوا بآذانهم ولم یعمهم عن ذکر الله ما رأوا من الزینة بأعینهم ففازوا بثواب الآخرة کما فازوا بذلک العلم . . . . (الکافی/ کلینی / جلد 2/ ص 133)
   ترجمه: . . . حضرت امام باقر ع فرمودند ای جابر آخرت سرای قرار و ثبات و دنیا سرای نابودی و زوال است ولی اهل دنیا غافل هستند و گویا مؤمنانند که فقیه و اهل تفکر و عبرتند: آن چه با گوششان می شوند از ذکر خداوند کرشان نکند و آن چه از زینت ها با چشمشان ببینند از ذکر خداوند کورشان نکند پس به ثواب آخرت رسیدند چنان که به این دانش رسیدند. (اصول کافی / ترجمه مصطفوی / ج 3 / ص 200 با کمی تغییر)

بصیر بودن

. . . فَإِنَّمَا الْبَصِیرُ مَنْ سَمِعَ فَتَفَکَّرَ وَ نَظَرَ فَأَبْصَرَ وَ انْتَفَعَ بِالْعِبَرِ ثُمَّ سَلَکَ جَدَداً وَاضِحاً یَتَجَنَّبُ فِیهِ الصَّرْعَةَ فِی الْمَهَاوِی وَ الضَّلَالَ فِی‏ الْمَغَاوِی وَ لَا یُعِینُ عَلَى نَفْسِهِ الْغُوَاةَ بِتَعَسُّفٍ فِی حَقٍّ أَوْ تَحْرِیفٍ فِی نُطْقٍ أَوْ تَخَوُّفٍ مِنْ صِدْق‏. (نهج البلاغه/ صبحی صالح / بخشی از خطبه ی 153 / ص 213)
ترجمه: بینا کسى است که شنید و اندیشه کرد، و نظر کرد و بصیر شد، و از عبرتها پند گرفت، سپس در راه‏ روشن حرکت کرد، او در آن راه از افتادن در مواضع تباهى، و قرار گرفتن در مراحل گمراهى اجتناب مى‏کند، و گمراهان را به زیان خود با بیراهه رفتن نسبت به حق، و تحریف در گفتار، یا ترس از راستگویى یارى نمى‏نماید. (نهج البلاغه/ترجمه ی انصاریان/ص 335 و 336)

فوائد و آثار عبرت پذیری

زندگی در میان گذشتگان

1. مَنْ عَرَفَ الْعِبْرَةَ فَکَأَنَّمَا عَاشَ فِی الْأَوَّلِینَ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 471)
   ترجمه: کسی که عبرت را بشناسد گویی در دوران گذشتگان زندگی کرده است.

2. مَنْ عَرَفَ الْعِبْرَةَ فَکَأَنَّمَا کَانَ فِی الْأَوَّلِین‏ . . . (نهج البلاغه صبحی صالح / بخشی از حکمت 31 / ص 473)
   ترجمه: کسی که عبرت را بشناسد گویی در میان گذشتگان بوده است.

زیاد شدن عصمت

1. لَا تُخْلِ نَفْسَکَ مِنْ فِکْرَةٍ تُزِیدُکَ حِکْمَةً وَ عِبْرَةٍ تُفِیدُکَ عِصْمَةً. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 57)
   ترجمه: خودت را خالی نکن از فکری که به حکمت تو می افزاید و از عبرتی که به تو عصمت را عطا می کند.

2. الِاعْتِبَارُ یُثْمِرُ الْعِصْمَةَ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472)
   ترجمه: عبرت پذیری عصمت و دوری از خطا را ثمر می دهد.

هدایت و رشد

1. الِاعْتِبَارُ یُفِیدُ [یُفِیدُکَ‏] الرَّشَادَ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472)
   ترجمه: عبرت پذیری رشاد (هدایت و راه راست) را فایده می بخشد.

2. عنه ( علیه السلام ) : الاعتبار یقود إلى الرشاد. (الکافی/ کلینی / جلد 8/ ص 22)
   ترجمه: عبرت پذیری [انسان] را به هدایت و راه راست رهبری کند.

3. الِاعْتِبَارُ یَقُودُ إِلَى الرُّشْدِ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472)
   ترجمه: عبرت پذیری [انسان] را به رشد رهبری کند.

بازایستادن [از گناه ها]

1. اعْتَبِرْ تَزْدَجِرْ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472)
   ترجمه: پندگیر تا [از گناهان و بدی ها] بازایستی. (شرح آقا جمال خوانساری بر غرر الحکم و درر الکلم/ ج2 / ص 170)

2. دَوَامُ الِاعْتِبَارِ یُؤَدِّی إِلَى الِاسْتِبْصَارِ وَ یُثْمِرُ الِازْدِجَارَ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472)
   ترجمه: دوام عبرت پذیری منجر می شود به بینایی و میوه ی آن بازایستادن از گناه است.

3. مَنِ اعْتَبَرَ حَذِرَ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472)
   ترجمه: کسی که عبرت پذیرد بازایستد.

4. من تأمل اعتبر ، من اعتبر حذر. (میزان الحکمة/ ری شهری / جلد 3/ ص 1811)
   ترجمه: کسی که تأمل کند عبرت پذیرد ، هر کس عبرت پذیرد بازایستد.

5. مَنِ اعْتَبَرَ بِتَصَارِیفِ الزَّمَانِ حَذِرَ غِیَرَهُ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472)
   ترجمه: کسی که از دگرگونی های زمان (روزگار) عبرت پذیرد از تغییرات آن بازایستد.

6. قَدِ اعْتَبَرَ مَنِ ارْتَدَعَ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 471)
   ترجمه: به تحقیق کسی که عبرت گرفته بازایستاده است. (شرح آقا جمال خوانساری بر غرر الحکم و درر الکلم/ ج4/ ص 473)

7. نقل فی فصل من کلام امیر المؤمنین: الْفِکْرَةُ مِرْآةٌ صَافِیَةٌ وَ الِاعْتِبَارُ مُنْذِرٌ نَاصِحٌ مَنْ تَفَکَّرَ اعْتَبَرَ وَ مَنِ‏ اعْتَبَرَ اعْتَزَلَ‏ وَ مَنِ اعْتَزَلَ سَلِم‏ (کنز الفوائد / ج2 / ص 83)
   ترجمه: در کتاب کنز الفوائد در فصل گفتارهای امیرالمؤمنین ع نقل شده است که فرمود: اندیشه آیینه‏اى است روشن و عبرت بیم دهنده‏اى است خیرخواه. کسی که اندیشه کند عبرت پذیرد و کسی که عبرت پذیرد کناره گیری کند و کسی که کناره گیری کند سالم بماند.

رسیدن به قناعت

اعْتَبِرْ تَقْتَنِعْ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472)
ترجمه: پندگیر تا به قناعت برسی.

جلوگیری از افتادن در شبهات

إِنَّ مَنْ صَرَّحَتْ لَهُ الْعِبَرُ عَمَّا بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْمَثُلَاتِ حَجَزَهُ التَّقْوَى عَنْ تَقَحُّمِ الشُّبُهَاتِ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472 و نهج البلاغه / صبحی صالح / ص 57)
ترجمه: کسی که عبرت ها و پندها عقوبات را برایش تصریح کنند تقوا او را از افتادن در شبهات منع می کند.

دور اندیشی

طُولُ الِاعْتِبَارِ یَحْدُو عَلَى الِاسْتِظْهَارِ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472)
ترجمه: طول اعتبار بر دور اندیشی و احتیاط سوق می دهد (می راند).

رستگاری

فَازَ مَنْ کَانَتْ شِیمَتُهُ الِاعْتِبَارَ وَ سَجِیَّتُهُ الِاسْتِظْهَارَ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472)
ترجمه: رستگار شد آن که اخلاق و رفتارش عبرت پذیری است و شیوه اش دور اندیشی و احتیاط است.

کم شدن لغزش

مَنْ کَثُرَ اعْتِبَارُهُ قَلَّ عِثَارُهُ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472)
ترجمه: هر کس عبرت پذیری اش زیاد شود لغزش اش کم می شود.

بینا و بصیر شدن

1. فِی کُلِّ اعْتِبَارٍ اسْتِبْصَارٌ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472)
   ترجمه: در هر اعتباری طلب بصیرت است.

2. وَ قَالَ ع‏ مَنْ حَاسَبَ نَفْسَهُ رَبِحَ وَ مَنْ غَفَلَ عَنْهَا خَسِرَ وَ مَنْ خَافَ أَمِنَ وَ مَنِ اعْتَبَرَ أَبْصَرَ وَ مَنْ‏ أَبْصَرَ فَهِمَ‏ وَ مَنْ فَهِمَ عَلِم‏. (نهج البلاغه صبحی صالح / حکمت 208 / ص 506)
   ترجمه: و ایشان فرمودند که هر کس محاسبه ی نفس کرد سود برد و کسی که از آن غافل شد زیان دید و کسی که ترسید ایمنی یافت و کسی که عبرت پذیرفت بینا شد، و کسی که بینا شد فهمید و کسی که فهمید دانست.

سعادتمند شدن

فَتَفَکَّرُوا أَیُّهَا النَّاسُ وَ تَبَصَّرُوا وَ اعْتَبِرُوا وَ اتَّعِظُوا وَ تَزَوَّدُوا لِلْآخِرَةِ تَسْعَدُوا. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 471)
ترجمه:پس ای مردم تفکر کنید و بصیرت به خرج دهید و عبرت و پند گیرید و برای آخرت توشه برگیرید تا سعادتمند شوید.

عبرت از آینده

قَدِ اعْتَبَرَ بِالْبَاقِی مَنِ اعْتَبَرَ بِالْمَاضِی. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472)
ترجمه: به تحقیق کسی که از گذشته عبرت گرفته است در آینده نیز عبرت می گیرد.

آسان شدن مصیبت های دنیا

قَالَ جَاءَ رَجُلٌ إِلَى عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ع یَشْکُو إِلَیْهِ حَالَهُ فَقَالَ مِسْکِینٌ ابْنُ آدَمَ لَهُ فِی کُلِّ یَوْمٍ‏ ثَلَاثُ‏ مَصَائِبَ‏ لَا یَعْتَبِرُ بِوَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ وَ لَوِ اعْتَبَرَ لَهَانَتْ عَلَیْهِ الْمَصَائِبُ وَ أَمْرُ الدُّنْیَا فَأَمَّا الْمُصِیبَةُ الْأُولَى فَالْیَوْمُ الَّذِی یَنْقُصُ مِنْ عُمُرِهِ قَالَ وَ إِنْ نَالَهُ نُقْصَانٌ فِی مَالِهِ اغْتَمَّ بِهِ وَ الدِّرْهَمُ یَخْلُفُ عَنْهُ وَ الْعُمُرُ لَا یَرُدُّهُ وَ الثَّانِیَةُ إِنَّهُ یَسْتَوْفِی رِزْقَهُ فَإِنْ کَانَ حَلَالًا حُوسِبَ عَلَیْهِ وَ إِنْ کَانَ حَرَاماً عُوقِبَ عَلَیْهِ قَالَ وَ الثَّالِثَةُ أَعْظَمُ مِنْ ذَلِکَ قِیلَ وَ مَا هِیَ قَالَ مَا مِنْ یَوْمٍ یُمْسِی إِلَّا وَ قَدْ دَنَا مِنَ الْآخِرَةِ رَحْلَةً لَا یَدْرِی عَلَى الْجَنَّةِ أَمْ عَلَى النَّار . . . (الاختصاص / شیخ مفید / ص 342)
ترجمه: شیخ مفید در اختصاص نقل می کند که مردى خدمت زین العابدین (ع) رسید و از حال خود شکایت نمود امام (ع) فرمود: بیچاره فرزند آدم هر روز گرفتار سه مصیبت است که از یکى آنها پند و عبرت نمی گیرد که اگر عبرت بگیرد دنیا و گرفتاریهاى آن برایش ساده مى‏شود. مصیبت اول روزی است که از عمرش کاسته شده فرمود اگر زیان و نقصانى در مالش پیدا شود غمگین می گردد با اینکه پول ممکن است بازگردد ولى عمر قابل برگشت نیست. دوم روزى خود را در آن روز گرفته اگر حلال باشد باید حساب آن پس بدهد و اگر حرام باشد بر آن کیفر مى‏شود. فرمود سومى بزرگتر از این است عرض کرد چیست؟ فرمود: هر روز را که بشام میرساند یک قدم نزدیک بآخرت شده نمیداند بجانب بهشت میرود یا بطرف جهنم. (مواعظ امامان ع / موسوی خسروی / ص 144 )

عدم اعتماد به آشتی روزگار

مَنِ اعْتَبَرَ بِالْغِیَرِ لَمْ یَثِقْ بِمُسَالَمَةِ الزَّمَنِ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472)
ترجمه: کسی که از تغییرات روزگار عبرت گیرد به آشتی روزگار اطمینان نکند. (شرح آقا جمال خوانساری بر غرر الحکم و درر الکلم/ ج5/ ص 347 با کمی تغییر)

کم شدن طمع

مَنِ اعْتَبَرَ بِغِیَرِ الدُّنْیَا قَلَّتْ مِنْهُ الْأَطْمَاعُ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472)
ترجمه: کسی که از تغییرات دنیا عبرت گیرد طمع هایش از آن کم می شود.

فوائد و آثار عبرت نپذیرفتن

پشتیبان نداشتن

مَنْ لَمْ یَعْتَبِرْ بِغِیَرِهِ لَمْ یَسْتَظْهِرْ لِنَفْسِهِ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 473)
ترجمه: کسی که از غیر خودش عبرت نگیرد برای خودش پشتیبانی نگرفته است.

اندیشه نداشتن

لَا فِکْرَ لِمَنْ لَا اعْتِبَارَ لَهُ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 473)
ترجمه: اندیشه و فکری نیست برای کسی که عبرت نپذیرد.

بازنایستادن به واسطه ی ملامت ها

مَنْ لَمْ یَعْتَبِرْ بِتَصَارِیفِ الْأَیَّامِ لَمْ یَنْزَجِرْ بِالْمَلَامِ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 473)
ترجمه: کسی که از تغییرات روزگار عبرت نگیرد به وسیله ی ملامت ها بازنایستد.

سود نبخشیدن موعظه ها

مَنْ لَمْ یَعْتَبِرْ بِغِیَرِ [بِعِبَرِ] الدُّنْیَا وَ صُرُوفِهَا لَمْ تَنْجَعْ فِیهِ الْمَوَاعِظُ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 473)
ترجمه: کسی که از تغییرات و حوادث دنیا عبرت نگیرد مواعظ در او سودی نبخشد. (شرح آقا جمال خوانساری بر غرر الحکم و درر الکلم/ ج5/ ص 420 با کمی تغییر)

پند گرفتن از عبرت ها

اتَّعِظُوا بِالْعِبَرِ وَ اعْتَبِرُوا بِالْغِیَرِ وَ انْتَفِعُوا بِالنُّذُرِ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 471) و (نهج البلاغه /صبحی صالح بخشی از خطبه ی 157 در ص 223)
ترجمه: به واسطه ی عبرت ها پند پذیرید و از تغییر و تغیرات روزگار عبرت گیرید و از بیم ها و انذارها سود و بهره گیرید.
فِطْنَةُ الْمَوَاعِظِ تَدْعُو إِلَى الْحَذَرِ فَاتَّعِظُوا بِالْعِبَرِ وَ اعْتَبِرُوا بِالْغِیَرِ وَ انْتَفِعُوا بِالنُّذُرِ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 471)
ترجمه: پی بردن پندها به سوی حذر کردن فرا می خواند پس به واسطه ی عبرت ها پند پذیرید و از تغییر و تغیرات روزگار عبرت گیرید و از بیم ها و انذارها سود و بهره بگیرید.
. مَنِ اتَّعَظَ بِالْعِبَرِ ارْتَدَعَ. (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم/ ص 472)
ترجمه: کسی که از عبرت ها پند گرفته باز ایستاده است.
. فَاتَّعِظُوا عِبَادَ اللَّهِ‏ بِالْعِبَرِ النَّوَافِعِ‏ وَ اعْتَبِرُوا بِالْآیِ السَّوَاطِعِ وَ ازْدَجِرُوا بِالنُّذُرِ الْبَوَالِغِ وَ انْتَفِعُوا بِالذِّکْرِ وَ الْمَوَاعِظِ . . . (نهج البلاغه /صبحی صالح / بخشی از خطبه ی 85 / ص 116)
ترجمه: بندگان خدا، از عبرتهاى سودمند پند پذیرید، و از نشانه‏هاى درخشان عبرت گیرید، به خاطر بیم دادن‏هاى رسا از گناهان باز ایستید، و از ذکر و موعظه‏ها نفع ببرید. (نهج البلاغه/ ترجمه ی انصاریان/ ص 170)