92 وَ قَالَ ع أَوْضَعُ الْعِلْمِ مَا وُقِفَ عَلَى اللِّسَانِ وَ أَرْفَعُهُ مَا ظَهَرَ فِی الْجَوَارِحِ وَ الْأَرْکَان‏

العلم

تعریف لغتی و شناسایی کلمات مرادف و عناوین ضد

باب صفة العلم‏ (یعنی ان العلم المحثوث علیه ما هو؟ و ما صفته؟ منه رحمه الله ک.)

1. 50- 1 الکافی، 1/ 32/ 1/ 1 محمد بن الحسن و علی بن محمد عن سهل عن محمد بن عیسى عن الدهقان عن درست عن إبراهیم بن عبد الحمید عن أبی الحسن موسى ع قال‏ دخل رسول الله ص المسجد فإذا جماعة قد أطافوا برجل فقال ما هذا فقیل علامة فقال و ما العلامة فقالوا له أعلم الناس بأنساب العرب و وقائعها و أیام الجاهلیة و الأشعار و العربیة قال فقال النبی ص ذاک علم لا یضر من جهله و لا ینفع من علمه ثم قال النبی ص إنما العلم ثلاثة آیة محکمة أو فریضة عادلة أو سنة قائمة و ما خلاهن فهو فضل.

   1. 51- 2 الکافی، 1/ 50/ 11/ 1 علی عن أبیه عن القاسم بن محمد عن المنقری عن سفیان بن عیینة قال سمعت أبا عبد الله ع یقول‏ وجدت علم الناس کله فی أربع أولها أن تعرف ربک و الثانی أن تعرف ما صنع بک و الثالث أن تعرف ما أراد منک و الرابع أن تعرف ما یخرجک من دینک.

2. 52- 3 الکافی، 1/ 49/ 7/ 1 الاثنان عن محمد بن جمهور عن التمیمی عن من ذکره عن أبی عبد الله ع قال‏ من حفظ من أحادیثنا أربعین حدیثا بعثه الله یوم القیامة عالما فقیها.

3. 53- 4 الکافی، 1/ 48/ 4/ 1 علی بن محمد عن سهل عن الأشعری عن القداح عن أبی عبد الله عن آبائه ع قال‏ جاء رجل إلى رسول الله ص فقال یا رسول الله ما العلم فقال الإنصات قال ثم مه قال الاستماع قال ثم مه قال الحفظ قال ثم مه قال العمل به قال ثم مه یا رسول الله قال نشره.¹

غرر الحکم و درر الکلم / 56 / 1078 ..... ص : 56

ألتّجارب علم‏ مستفاد.

تفاوت علم و حکمت

حد الحکمة و ثمراتها
616 حد الحکمة الإعراض عن دار الفناء و التوله بدار البقاء (404/ 3).
617 الحکمة شجرة تنبت فی القلب و تثمر على اللسان (106/ 2).
618 أول الحکمة ترک اللذات و آخرها مقت الفانیات (408/ 2).
619 لا حکمة إلا بعصمة (436/ 6).
620 قرنت الحکمة بالعصمة (493/ 4).
621 الحکمة عصمة العصمة نعمة (12/ 1).
622 ثمرة الحکمة الفوز (333/ 3).
623 ثمرة الحکمة التنزه عن الدنیا و الوله بجنة المأوى (334/ 3).
624 العلم ثمرة الحکمة و الصواب من فروعها (39/ 2).
625 بالحکمة یکشف غطاء العلم (221/ 3).²

روایات مدح و ذم

بَابُ فَرْضِ الْعِلْمِ وَ وُجُوبِ طَلَبِهِ وَ الْحَثِّ عَلَیْهِ‏

1. أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی الْحُسَیْنِ الْفَارِسِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ أَلَا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ بُغَاةَ الْعِلْمِ.

2. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عِیسَى بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْعُمَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ.

3. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ قَالَ: سُئِلَ أَبُو الْحَسَنِ ع هَلْ یَسَعُ النَّاسَ تَرْکُ الْمَسْأَلَةِ عَمَّا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ فَقَالَ لَا.

4. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ غَیْرُهُ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ السَّبِیعِیِّ عَمَّنْ حَدَّثَهُ قَالَ سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَقُولُ‏ أَیُّهَا النَّاسُ اعْلَمُوا أَنَّ کَمَالَ الدِّینِ طَلَبُ الْعِلْمِ وَ الْعَمَلُ بِهِ أَلَا وَ إِنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ أَوْجَبُ عَلَیْکُمْ مِنْ طَلَبِ الْمَالِ إِنَّ الْمَالَ مَقْسُومٌ مَضْمُونٌ لَکُمْ قَدْ قَسَمَهُ عَادِلٌ بَیْنَکُمْ وَ ضَمِنَهُ وَ سَیَفِی لَکُمْ وَ الْعِلْمُ مَخْزُونٌ عِنْدَ أَهْلِهِ وَ قَدْ أُمِرْتُمْ بِطَلَبِهِ مِنْ أَهْلِهِ فَاطْلُبُوهُ.

5. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ‏ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ أَلَا وَ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ بُغَاةَ الْعِلْمِ.

6. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَى عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ‏ تَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ یَتَفَقَّهْ مِنْکُمْ فِی الدِّینِ فَهُوَ أَعْرَابِیٌّ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ- لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ‏.

7. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ الرَّبِیعِ عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ‏ عَلَیْکُمْ بِالتَّفَقُّهِ فِی دِینِ اللَّهِ وَ لَا تَکُونُوا أَعْرَاباً فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ یَتَفَقَّهْ فِی دِینِ اللَّهِ لَمْ یَنْظُرِ اللَّهُ إِلَیْهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَمْ یُزَکِّ لَهُ عَمَلًا.

8. مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَوَدِدْتُ أَنَّ أَصْحَابِی ضُرِبَتْ رُءُوسُهُمْ بِالسِّیَاطِ حَتَّى یَتَفَقَّهُوا.

9. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ لَهُ رَجُلٌ جُعِلْتُ فِدَاکَ رَجُلٌ عَرَفَ هَذَا الْأَمْرَ لَزِمَ بَیْتَهُ وَ لَمْ یَتَعَرَّفْ إِلَى أَحَدٍ مِنْ إِخْوَانِهِ قَالَ فَقَالَ کَیْفَ یَتَفَقَّهُ هَذَا فِی دِینِهِ.³
   غرر الحکم و درر الکلم / 85 / 1622 ..... ص : 85
   ألعمل بغیر علم‏ ضلال.

اهمیت شناخت‏

1. النبی «ص»: خرج رسول الله «ص»، فاذا فی المسجد مجلسان: مجلس یتفقهون و مجلس یدعون الله و یسألونه، فقال: کلا المجلسین الى خیر، أما هؤلاء فیدعون الله، و أما هؤلاء فیتعلمون و یفقهون الجاهل، هؤلاء افضل، بالتعلیم أرسلت لما أرسلت، ثم قعد معهم.
   پیامبر «ص»- پیامبر خدا از خانه بیرون آمد، در مسجد دو مجلس دید: در یک مجلس غوررسى و تفقه در دین مى‏شد، و مجلس دیگر به دعا خواندن و از خدا مسألت کردن مى‏گذشت. گفت: «هر دو مجلس نیک است. آن گروه خدا را مى‏خوانند، و آن گروه مى‏آموزند و مطالب را به نادانان مى‏فهمانند. این گروه آموزشگران برترند، من براى آموزشگرى فرستاده شده‏ام». آنگاه در کنار ایشان نشست.

2. الامام علی «ع»: یا کمیل! ما من حرکة الا و انت محتاج فیها الى معرفة.
   امام على «ع»: اى کمیل! هیچ حرکتى (و کارى) نیست جز اینکه در آن به شناختى نیازمندى.

3. الامام علی «ع»: فقد البصر أهون من فقد البصیرة.
   امام على «ع»: چشم سر را از دست دادن آسانتر است تا چشم دل.

4. النبی «ص»: جاء رجل من الأنصار الى النبی «ص» فقال: یا رسول الله! إذا حضرت جنازة أو حضر مجلس عالم أیهما احب الیک أن أشهد؟ فقال رسول الله «ص»: إذا کان للجنازة من یتبعها و یدفنها، فإن حضور مجلس العالم أفضل من حضور الف جنازة، و من عیادة الف مریض، و من قیام ألف لیلة، و من صیام الف یوم، و من الف درهم یتصدق بها على المساکین، و من الف حجة سوى الفریضة، و من الف غزوه سوى الواجب تغزوها فی سبیل الله بما لک و نفسک. و این تقع هذه المشاهد من مشهد عالم؟ أما علمت أن الله یطاع بالعلم، و یعبد بالعلم، و خیر الدنیا و الآخرة مع العلم، و شر الدنیا و الآخرة مع الجهل.
   پیامبر «ص»- یکى از انصار نزد پیغمبر اکرم آمد و گفت: اى پیامبر! اگر بنا باشد جنازه‏اى را تشییع کنم یا در مجلس درس دانشمندى حاضر شوم، حضور مرا در کدام یک از این دو دوستتر دارى؟ پیامبر گفت: اگر کسانى باشند که در پى جنازه روان شوند و آن را به خاک بسپارند، حاضر شدن در مجلس مرد دانشمند از حضور در تشییع هزار جنازه، و دیدار از هزار بیمار، و بر پا ایستادن براى عبادت در هزار شب، و روزه داشتن در هزار روز، و صدقه دادن هزار درهم به بینوایان، و گزاردن هزار حج مستحبى، و حضور در هزار جنگ در راه خدا- جز جنگ واجب- و دادن مال و جان در این راه، فضیلتى بیشتر دارد.
   اینها کجا به پاى حضور در مجلس عالم مى‏رسد؟ آیا ندانسته‏اى که اطاعت و عبادت خدا نیز به علم است، و نیکى دنیا و آخرت با علم است، و شر دنیا و آخرت با جهل و نادانى؟.

5. الامام علی «ع»: لا تخبر بما لم تحط به علما.
   امام على «ع»: در باره آنچه از آن شناختى ندارى سخن مگوى.

6. الامام علی «ع»: علیکم بالدرایات لا بالروایات.
   امام على «ع»: در پى دریافت و درایت (سخنها) باشید، نه در پى نقل و حکایت.

7. الامام علی «ع»: العلم اصل کل خیر.
   امام على «ع»: علم ریشه هر نیکى است.

8. الامام علی «ع»: لا تستعظمن أحدا حتى تستکشف معرفته.
   امام على «ع»: پیش از آنکه از دانش و معرفت کسى با خبر شوى در بزرگداشت او مکوش.

9. الامام الباقر «ع»: .. ادفع عن نفسک حاضر الشر بحاضر العلم، و استعمل حاضر العلم بخالص العمل، و تحرز على خالص العمل من عظیم الغفلة بشدة التیقظ، و استجلب شدة التیقظ بصدق الخوف .. و توق مجازفة الهوى بدلالة العقل، و قف عند غلبة الهوى باسترشاد العلم.
   امام باقر «ع»: بدى و شر موجود را، با علمى که دارى، از خویشتن دور کن.
   و همین علم را با انجام دادن عمل خالص به کار بند. و در عمل خالص، خود را با کمال مراقبت و بیدارى، از هجوم غفلت مصون دار. و براى بدست آوردن چنین بیدارى و مراقبتى، از خداى صادقانه بترس ... همچنین با راهنمایى عقل، از افتادن در دام هواهاى باطل بپرهیز. و به هنگام چیرگى هواى نفس درنگ کن، و از دانشى که دارى براى نجات خود ارشاد بخواه.

10. الامام الصادق «ع»- عن الامام الباقر «ع»: یا بنی! اعرف منازل الشیعة على قدر روایتهم و معرفتهم، فإن المعرفة هی الدرایة للروایة. و بالدرایات للروایات یعلو المؤمن الى اقصى درجات الایمان. إنی نظرت فی کتاب لعلی «ع» فوجدت فی الکتاب: إن قیمة کل امری‏ء و قدره معرفته. إن الله- تبارک و تعالى- یحاسب الناس على قدر ما آتاهم من العقول فی دار الدنیا.
    امام صادق «ع»- نقل از پدر خویش: ابو جعفر باقر «ع» گفت: پسرم! مقام و منزلت شیعیان را از اندازه نقل احادیث و شناختى که (در باره مفاهیم و معارف حدیثى) دارند بشناس! زیرا که شناخت و معرفت، در حقیقت، همان درک آگاهانه (علوم و مفاهیم) حدیث است. و با همین درک آگاهانه محتواى احادیث است که مؤمن به بالاترین پایه‏هاى ایمان (شناخت اعتقادى و عملى) مى‏رسد. من در نامه‏اى از على «ع» به این نوشته برخوردم: ارزش و ارج هر کس معرفت او است. خداى متعال مردمان را به میزان خردى که در دار دنیا به ایشان ارزانى داشته است حسابرسى مى‏کند.

11. الامام الصادق «ع»: العلم أصل کل حال سنی، و منتهى کل منزلة رفیعة.
    لذلک قال النبی «ص»: «طلب العلم فریضة على کل مسلم و مسلمة»، أی: علم التقوى و الیقین.
    امام صادق «ع»: علم اصل و ریشه هر حالت عالى است و بلندترین پایگاه صعود است. به همین جهت پیامبر «ص» گفت: «طلب علم بر هر مرد و زن مسلمان واجب است»، یعنى علم (و آیین) پرهیزگارى و یقین.

12. الامام الصادق «ع»: أنتم- و الله- الذین قال الله: «و نزعنا ما فی صدورهم من غل إخوانا على سرر متقابلین‏». إنما شیعتنا اصحاب الاربعة الأعین:
    عینین فی الرأس، و عینین فی القلب ...
    امام صادق «ع»: شمایید- به خدا سوگند- آن کسان که خداوند گفته است: «هر کینه‏اى را از دلشان زدودیم، برادرانند همه، بر روى تختها روبروى هم نشسته». بیگمان شیعیان ما را چهار چشم است: دو چشم در سر، و دو چشم در دل.

13. الامام الصادق «ع»: اذا کان یوم القیامة، جمع الله عز و جل، الناس فی صعید واحد، و وضعت الموازین، فتوزن دماء الشهداء مع مداد العلماء، فیرجح مداد العلماء على دماء الشهداء.
    امام صادق «ع»: چون روز قیامت شود، خداى بزرگ، مردمان را همه، در پهنه‏اى یکسان گرد آورد، و ترازوها گذارده شود. آنگاه خون شهیدان را با مرکب خامه دانشمندان در دو کفه ترازو نهند، پس مرکب خامه دانشمندان بر خون شهیدان فزونى یابد.

14. الامام الصادق «ع»- عن النبی «ص»: أعلم الناس من جمع علم الناس الى علمه .. و اکثر الناس قیمة اکثرهم علما، و أقل الناس قیمة أقلهم علما.
    امام صادق «ع»- نقل از پیامبر اکرم: داناترین مردمان کسى است که دانش دیگران را با دانش خویش جمع کند ... و ارزشمندترین مردم کسى است که علم بیشتر داشته باشد. و کم ارزشترین آنان کسى است که دانش کمتر داشته باشد.

15. الامام الصادق «ع»- عن آبائه، عن علی، عن النبی «ص»: اکثر الناس قیمة اکثرهم علما، و اقل الناس قیمة اقلهم علما.
    امام صادق «ع»- نقل از پدرانش، از على، از پیامبر اکرم: ارزشمندترین مردم کسى است که علم بیشتر داشته باشد. و کم ارزشترین آنان کسى است که دانش کمتر داشته باشد.

16. الامام الصادق «ع»- عن سماعة: قلت له: قول الله عز و جل: «من قتل نفسا بغیر نفس‏ .. فکأنما قتل الناس جمیعا، و من أحیاها فکأنما أحیا الناس جمیعا»؟ قال: من أخرجها من ضلال إلى هدى، فکأنما أحیاها، و من أخرجها من هدى إلى ضلال فقد قتلها.
    امام صادق «ع»- سماعة بن مهران گوید: به امام صادق گفتم: این سخن خدا در قرآن: «... من قتل نفسا بغیر نفس، أو فساد فی الأرض، فکأنما قتل الناس جمیعا، و من أحیاها فکأنما أحیا الناس جمیعا هر کس شخصى را جز در برابر کشتن شخصى دیگر یا تبهکارى در زمین بکشد، گویى چنان است که همه مردمان را کشته باشد، و هر کس که جانى را زنده کند، گویى چنان است که همه مردمان را زنده کرده باشد» یعنى چه؟ امام صادق گفت: «هر که جانى را از گمراهى به راهیافتگى برآورد، بدان ماند که آن را زنده کرده است. و هر که جانى را از راهیافتگى به گمراهى بیرون برد، در حقیقت آن را کشته است».

17. الامام الصادق «ع»- محمد بن مارد قال: قلت لأبی عبد الله «ع»: حدیث روی لنا إنک قلت: «إذا عرفت فاعمل ما شئت»؟ فقال: قد قلت ذلک. قال:
    قلت: و إن زنوا أو سرقوا أو شربوا الخمر؟ فقال لی: إنا لله و إنا إلیه راجعون‏، و الله ما أنصفونا أن نکون أخذنا بالعمل و وضع عنهم، إنما قلت:
    إذا عرفت فاعمل ما شئت، من قلیل الخیر و کثیره، فإنه یقبل منک.
    امام صادق «ع»- محمد بن مارد گوید به امام صادق گفتم: حدیثى روایت کرده‏اند که شما گفته‏اید: «چون حق را شناختى و دانستى، هر چه خواهى کن». گفت: آرى چنین گفته‏ام. گفتم: حتى اگر مرتکب زنا شوند، و دزدى کنند، و شراب نوشند؟ گفت: إنا لله و إنا إلیه راجعون‏، به خدا سوگند (کسانى که معناى آن حدیث را چنین پنداشته‏اند) در حق ما انصاف روا نداشته‏اند، که چنان باشد که ما را به عمل بگیرند و آنان را از آن معاف دارند.
    آنچه گفتم معنایش این است: «چون حق را شناختى، هر کار خیرى که خواستى انجام ده، چه کم و چه زیاد، که کار از تو (با شناخت حق) پذیرفته خواهد شد».

18. الامام الصادق «ع»: لا ینبغی لمن لم یکن عالما أن یعد سعیدا، و لا لمن لم یکن ودودا أن یعد حمیدا، و لا لمن لم یکن صبورا أن یعد کاملا، و لا لمن لا یتقی ملامة العلماء و ذمهم أن یرجى له خیر الدنیا و الآخرة. و ینبغی للعاقل أن یکون صدوقا، لیؤمن على حدیثه، و شکورا لیستوجب الزیادة.
    امام صادق «ع»: شایسته نیست آن کس را که عالم نیست سعادتمند بخوانند، و آن کس را که مهربان نیست پسندیده بشمارند، و آن کس را که شکیبا نیست کامل بدانند. همچنین آن کس که از سرزنش و نکوهش دانشمندان و دانایان پرهیز نکند، نتوان امید داشت که به خیر دنیا و آخرت برسد. سزاوار شخص عاقل آن است که راستگو باشد تا مردم به گفتارش اطمینان داشته باشند، و سپاسگزار نعمتها باشد تا مستوجب فزونى نعمت گردد.

19. الامام الکاظم «ع»: یا هشام! إن لقمان قال لابنه: .. یا بنی! إن الدنیا بحر عمیق، قد غرق فیه عالم کثیر. فلتکن سفینتک فیها تقوى الله، و حشوها الایمان، و شراعها التوکل، و قیمها العقل، و دلیلها العلم، و سکانها الصبر.
    امام کاظم «ع»: اى هشام! لقمان به پسر خویش گفت: «... دنیا دریایى ژرف است که مردمان بسیار در آن غرق شده‏اند. چنان کن که کشتى تو در این دریا ترس از خدا، و بار آن ایمان، و بادبان آن توکل، و کشتیبان آن عقل، و راهنماى آن علم، و سکان آن بردبارى باشد».

20. الامام الکاظم «ع»- فی حدیث طویل: لا نجاة إلا بالطاعة، و الطاعة بالعلم، و العلم بالتعلم، و التعلم بالعقل یعتقد. و لا علم إلا من عالم ربانی.
    امام کاظم «ع»: رستگارى جز به طاعت نیست. و طاعت به علم است. و علم به آموختن فراهم مى‏شود. و انسان با هدایت عقل به آموختن مى‏گراید. و علم واقعى آن است که از نزد عالم ربانى رسیده باشد.⁴

باب صفة العلم و فضله و فضل العلماء

1. محمد بن یحیى عن أحمد بن محمد بن عیسى عن محمد بن خالد عن أبی البختری عن أبی عبد الله ع قال: إن العلماء ورثة الأنبیاء و ذاک أن الأنبیاء لم یورثوا درهما و لا دینارا و إنما أورثوا أحادیث من أحادیثهم فمن أخذ بشی‏ء منها فقد أخذ حظا وافرا فانظروا علمکم هذا عمن تأخذونه فإن فینا أهل البیت فی کل خلف عدولا ینفون عنه تحریف الغالین و انتحال المبطلین و تأویل الجاهلین.

2. الحسین بن محمد عن معلى بن محمد عن الحسن بن علی الوشاء عن حماد بن عثمان عن أبی عبد الله ع قال: إذا أراد الله بعبد خیرا فقهه فی الدین.

3. محمد بن إسماعیل عن الفضل بن شاذان عن حماد بن عیسى عن ربعی بن عبد الله عن رجل عن أبی جعفر ع قال قال: الکمال کل الکمال التفقه فی الدین و الصبر على النائبة و تقدیر المعیشة.

4. محمد بن یحیى عن أحمد بن محمد بن عیسى عن محمد بن سنان عن إسماعیل بن جابر عن أبی عبد الله ع قال: العلماء أمناء و الأتقیاء حصون و الأوصیاء سادة و فی روایة أخرى العلماء منار و الأتقیاء حصون و الأوصیاء سادة.

5. أحمد بن إدریس عن محمد بن حسان عن إدریس بن الحسن عن أبی إسحاق الکندی عن بشیر الدهان قال قال أبو عبد الله ع‏ لا خیر فیمن لا یتفقه من أصحابنا یا بشیر إن الرجل منهم إذا لم یستغن بفقهه احتاج إلیهم فإذا احتاج إلیهم أدخلوه فی باب ضلالتهم و هو لا یعلم.

6. علی بن محمد عن سهل بن زیاد عن النوفلی عن السکونی عن أبی عبد الله ع عن آبائه قال قال رسول الله ص‏ لا خیر فی العیش إلا لرجلین عالم مطاع أو مستمع واع.

7. علی بن إبراهیم عن أبیه عن ابن أبی عمیر و محمد بن یحیى عن أحمد بن محمد عن ابن أبی عمیر عن سیف بن عمیرة عن أبی حمزة عن أبی جعفر ع قال: عالم ینتفع بعلمه أفضل من سبعین ألف عابد.

8. الحسین بن محمد عن أحمد بن إسحاق عن سعدان بن مسلم عن معاویة بن عمار قال: قلت لأبی عبد الله ع رجل راویة لحدیثکم یبث ذلک فی الناس و یشدده فی قلوبهم و قلوب شیعتکم و لعل عابدا من شیعتکم لیست له هذه الروایة أیهما أفضل قال الراویة لحدیثنا یشد به قلوب شیعتنا أفضل من ألف عابد.⁵

آثار علم

أ- استوارى و اقدام‏

1. الامام علی «ع»: من لم یوقن قلبه، لم یطعه عمله.
   امام على «ع»: آنکه قلبش به یقین نرسیده است، عملش به فرمان او نیست.

2. الامام علی «ع»: من یستیقن یعمل جاهدا.
   امام على «ع»: هر کس یقین داشته باشد، به کوشش برمى‏خیزد.

3. الامام علی «ع»: .. اطرح عنک واردات الهموم، بعزائم الصبر و حسن الیقین ..
   امام على «ع»: با شکیبایى استوار و یقین نیکو، اندوههایى را که بر جانت ریخته است، از خود دور کن.

4. الامام الصادق «ع»: ما من شی‏ء الا و له حد. قیل: فما حد الیقین؟ قال: أن لا تخاف شیئا.
   امام صادق «ع»: هیچ چیز نیست جز اینکه آن را حدى است. و چون پرسیدند که حد یقین چیست؟ گفت: اینکه از هیچ چیز بیم نداشته باشى.

5. الامام علی «ع»: کن موقنا، تکن قویا.
   امام على «ع»: با یقین باش تا نیرومند باشى.

6. الامام الصادق «ع»: إزالة الجبال أهون من إزالة قلب عن موضعه.
   امام صادق «ع»: از میان بردن کوهها آسانتر است از جا به جا کردن قلبى از جاى آن.

7. الامام الصادق «ع»: اعمل عمل من قد عاین.
   امام صادق «ع»: همچون کسى به کار برخیز که با چشم خود دیده است.

8. الامام علی «ع»: على قدر الرأی تکون العزیمة.
   امام على «ع»: همت و کوشش به اندازه رأى (و شناخت) است.

9. النبی «ص»: من یعرف البلاء یصبر علیه، و من لا یعرفه ینکره.
   پیامبر «ص»: کسى که بلا را بشناسد بر آن شکیبا مى‏شود، و آن که نشناسد یارایى بر آن نمى‏آورد.
   .10 الامام علی «ع»: لا یصبر للحق الا من عرف فضله.
   امام على «ع»: هیچ کس جز آنکه از برترى حق آگاه باشد، حق را تحمل نمى‏کند.

10. الامام علی «ع»: لا یصبر على مر الحق الا من أیقن بحلاوة عاقبته.
    امام على «ع»: بر تلخى حق کسى شکیبا مى‏شود که به شیرینى عاقبت آن یقین دارد.

11. الامام الصادق «ع»: الصبر من الیقین.
    امام صادق «ع»: شکیبایى از یقین پدید آید.

ب- چیره شدن بر دشواریها

1. الامام علی «ع»: العلم حرز.
   امام على «ع»: علم دژى مستحکم است.

2. الامام علی «ع»: تدبروا أحوال الماضین من المؤمنین قبلکم، کیف کانوا فی حال التمحیص و البلاء .. فانظروا کیف کانوا، حیث کانت الأملاء مجتمعة، و الأهواء مؤتلفة، و القلوب معتدلة، و الأیدی مترادفة، و السیوف متناصرة، و البصائر نافذة، و العزائم واحدة، ألم یکونوا أربابا فی أقطار الأرضین، و ملوکا على رقاب العالمین؟ ..
   امام على «ع» در احوال مؤمنان پیشین نیک بیندیشید، تا ببینید که ایشان در فتنه و بلا چگونه بوده‏اند. و خوب توجه کنید که در آن حال که آنان با هم بودند، و آرزوها و خواستها هماهنگى داشت، و دلها بر حالت اعتدال بود، و دستها با یک دیگر همکارى مى‏کرد، و شمشیرها به یارى هم برمى‏خاست، و شناختها و بصیرتها ژرف و دریابنده بود، و آهنگها یک جهت داشت، آیا خداوندگاران همه سرزمینها نبودند و بر سر جهانیان فرمان نمى‏راندند؟

ج- منتهى شدن به عمل‏

1. الامام علی «ع»: کمال العلم العمل.
   امام على «ع»: کمال علم عمل است.

2. الامام علی «ع»: ما زکى العلم بمثل العمل به.
   امام على «ع»: هیچ چیز علم را همانند عمل کردن و به کار بستن سرشار و پاک نمى‏سازد.

3. الامام علی «ع»: غایة العلم حسن العمل.
   امام على «ع»: نتیجه نهایى علم، کردار نیک است.

4. الامام علی «ع»: لن یصفو العمل حتى یصح العلم.
   امام على «ع»: تا علم درست نباشد، عمل پالوده و پاکیزه نمى‏شود.

5. الامام الصادق «ع»- فی قول الله عز و جل: «و الذین یؤتون ما آتوا و قلوبهم وجلة أنهم إلى ربهم راجعون‏»، قال: یعملون ما عملوا من عمل، و هم یعلمون أنهم یثابون علیه.
   امام صادق «ع»- در تفسیر این آیه: «و الذین یؤتون ما آتوا و قلوبهم وجلة أنهم إلى ربهم راجعون‏ آن کسان که آنچه وظیفه ایمانى است انجام مى‏دهند (و اموالى را که باید بپردازند مى‏پردازند)، و باز دلهاشان (از شدت اهمیت دادن به تکلیف الهى، و از اینکه مبادا در انجام دادن وظیفه کوتاهى کرده باشند، و اعمالشان پذیرفته نگردد) ترسان است، (چه مى‏دانند) که به نزد پروردگار خویش بازخواهند گشت»، گفت:
   مقصود آن کسانند که اعمال خویش به انجام مى‏رسانند، در حالى که آگاهند که پاداش آن اعمال را خواهند یافت (و آن نگرانى و ترس از شدت ایمان ایشان است).

د- بیدارى اجتماعى‏

1. الامام الصادق «ع»: العالم بزمانه لا تهجم علیه اللوابس.
   امام صادق «ع»: آنکه نسبت به زمان خود دانا است، گرفتار امور اشتباه انگیز و مایه گمراهى نمى‏شود.

2. الامام علی «ع»: من قلت تجربته خدع.
   امام على «ع»: هر که تجربه‏اش اندک باشد دچار فریب مى‏شود.

ه- آمادگى براى خودسازى (تهذیب نفس)

1. الامام علی «ع»: إن قلوب الجهال تستفزها الأطماع، و ترتهنها المنى، و تستعلقها الخدائع.
   امام على «ع»: دلهاى مردم نادان (و بیشناخت) را آزمندیها برمى‏انگیزد، و آرزوها به اسارت درمى‏آورد، و فریبها به بند مى‏کشد.

2. الامام علی «ع»: کلما زاد علم الرجل زادت عنایته بنفسه، و بذل فی ریاضتها و صلاحها جهده.
   امام على «ع»: هر چه دانش شخص افزوده شود، پرداختن وى به خود (و تهذیب نفس خود) افزایش پیدا مى‏کند، و تا آنجا که در توان دارد در راه ریاضت و تربیت نفس و اصلاح خویش مى‏کوشد.

3. الامام علی «ع»: من کمل عقله، استهان بالشهوات.
   امام على «ع»: هر که خرد کامل دارد، شهوتها و امیال را ناچیز مى‏شمارد.

4. الامام علی «ع»: .. العقل الکامل قاهر الطبع السوء ..
   امام على «ع»: عقل کمال یافته (و داراى شناخت و آگاهى)، بر طبیعت (خوى) بد چیره مى‏گردد.

5. الامام علی «ع»: الحلم غطاء ساتر، و العقل حسام قاطع، فاستر خلل خلقک بحلمک، و قاتل هواک بعقلک.
   امام على «ع»: بردبارى سرپوشى پوشاننده است، و خرد (آگاه و با شناخت) شمشیرى برنده، پس نقصهاى خلق خود را با بردبارى خود بپوشان، و با خرد خود با هواى نفس به کارزار برخیز.

6. الامام علی «ع»: بالعقل کمال النفس.
   امام على «ع»: کمال نفس از عقل است.
   غرر الحکم و درر الکلم / 796 / 11 ..... ص : 796
   ینبغی لمن علم‏ سرعة زوال الدّنیا أن یزهد فیها.
   غرر الحکم و درر الکلم / 784 / 349 ..... ص : 784
   لا هدایة لمن لا علم‏ له.

و- اداى مقصود

1. الامام الصادق «ع»- قیل له: ما البلاغة؟ فقال: من عرف شیئا قل کلامه فیه، و إنما سمی البلیغ لأنه یبلغ حاجته بأهون سعیه.
   امام صادق «ع»- از او پرسیدند که بلاغت چیست؟ گفت: هر کس چیزى را بداند، با کمترین سخن بیان کند. و شخص را از آن جهت بلیغ (رساگو) نامند که با کمترین کوشش به نیاز خود مى‏رسد و مقصود خویش را ادا مى‏کند.⁶

بستر کسب علم

فیمن یؤخذ عنهم العلم و حکم ما لا نص فیه‏

1. سئل الصادق علیه السلام عن قوله تعالى‏ اتخذوا أحبارهم و رهبانهم أربابا من دون الله‏ فقال: أما و الله ما دعوهم إلى عبادة أنفسهم، و لو دعوهم ما أجابوهم، و لکن أحلوا لهم حراما، و حرموا علیهم حلالا، فعبدوهم من حیث لا یشعرون.

2. و قال علیه السلام: إیاک أن تنصب رجلا دون الحجة فتصدقه فی کل ما قال.

3. و سئل علیه السلام فقیل له: کل من نصب دونکم شیئا فهو ممن یعبد الله على حرف؟ قال: نعم.

4. و قال علیه السلام: من أصغى إلى ناطق فقد عبده، فإن کان الناطق عن الله فقد عبد الله، و إن کان الناطق عن الشیطان فقد عبد الشیطان.

5. و قال علیه السلام: ما جعل الله لأحد خیرا فی خلاف أمرنا.

6. و قال علیه السلام: من دان الله بغیر سماع من صادق ألزمه الله التیه إلى الفناء، و من ادعى سماعا من غیر الباب الذی فتحه الله لخلقه فهو مشرک، و الباب المأمون على وحی الله محمد صلى الله علیه و آله.

7. و قال أبو جعفر علیه السلام: کذب من زعم أنه یعرفنا و هو [1] مستمسک بعروة غیرنا.

8. و قال أبو جعفر علیه السلام: إنما کلف الناس ثلاثة: معرفة الأئمة، و التسلیم لهم فیما ورد علیهم، و الرد إلیهم فیما اختلفوا فیه.

9. و قال أمیر المؤمنین علیه السلام: لا طاعة لمن عصى الله، إنما الطاعة لله و لرسوله و أولی الأمر، إنما أمر الله بطاعة رسوله و أولی الأمر، لأنهم معصومون مطهرون لا یأمرون بمعصیة.

10. و قال علیه السلام: من أخذ دینه من أفواه الرجال أزالته الرجال، و من أخذ دینه من الکتاب و السنة زالت الجبال و لم یزل.

11. و قال علیه السلام: نحن الشعار و الأصحاب، و الخزنة و الأبواب، و لا تؤتى‏ البیوت إلا من أبوابها، فمن أتاها من غیر بابها، سمی سارقا.

12. و قال علیه السلام: إنما الناس رجلان: متتبع شرعة، و مبتدع بدعة.

13. و قال علیه السلام: إن دین الله لا یعرف بالرجال، بل بآیاته الحق، ثم ذکر کلاما حاصله الرجوع إلیهم علیهم السلام فی الأحکام.

14. و قال الصادق علیه السلام: إیاکم أن یحاکم بعضکم بعضا إلى أهل الجور، و لکن انظروا إلى رجل منکم قد روى حدیثنا و عرف حلالنا و حرامنا و نظر فی أحکامنا، فاجعلوه بینکم حاکما، فإنی قد جعلته علیکم حاکما، فإذا حکم بحکمنا فلم یقبل منه فإنما بحکم الله استخف و علینا رد.

15. و قال علیه السلام: اعرفوا منازل الرجال منا على قدر روایاتهم عنا.

16. و کتب إسحاق بن یعقوب إلى المهدی علیه السلام یسأله عن الحوادث الواقعة فی زمن الغیبة، فورد التوقیع بخطه علیه السلام: و أما الحوادث الواقعة فارجعوا فیها إلى رواة حدیثنا، فإنهم حجتی علیکم و أنا حجة الله.

17. و سئل العسکری علیه السلام عن کتب بنی فضال، فقال: خذوا بما رووا و ذروا ما رأوا.

18. و قال الصادق علیه السلام: بشر المخبتین‏ بالجنة برید بن معاویة العجلی، و أبو [أبا] بصیر لیث بن البختری، و محمد بن مسلم، و زرارة، لولا هؤلاء لانقطعت آثار النبوة و اندرست.

19. و قال علیه السلام: رحم الله زرارة، لو لا زرارة و نظراؤه لاندرست أحادیث أبی علیه السلام.

20. و سئل علیه السلام عن الحدیث الذی روی أن سلمان کان [1] محدثا، فقال: إنه [2] کان محدثا عن إمامه لا عن ربه لأنه لا یحدث عن الله إلا الحجة.

21. و قال أبو عبد الله علیه السلام لبعض أهل الکوفة: أی شی‏ء بلغنی عنکم؟
    بلغنی أنکم أقعدتم قاضیا بالکناسة، فقیل: نعم، رجل یقال له عروة القتات نجتمع عنده فنتذاکر و نتسائل ثم یرد ذلک إلیکم، قال: لا بأس.

22. و عنهم علیهم السلام أنهم قالوا: لا عذر لأحد من موالینا فی التشکیک فیما یرویه عنا، ثقاتنا قد عرفوا بأنا نفاوضهم سرنا و نحملهم إیاه إلیهم.

23. و عن علی علیه السلام قال: نحن القرى التی بارک الله فیها و ذلک قوله‏ تعالى‏ و جعلنا بینهم و بین القرى التی بارکنا فیها قرى ظاهرة قال القرى الظاهرة الرسل و النقلة عنا إلى شیعتنا و [فقهاء] شیعتنا إلى شیعتنا.

24. و قال علیه السلام: أخوک دینک فاحتط لدینک بما شئت.

25. و قال علیه السلام: الوقوف عند الشبهة خیر من الاقتحام فی الهلکة.

26. و قال الصادق علیه السلام: الأمور ثلاثة: أمر بین رشده فیتبع، و أمر بین غیه فیجتنب، و أمر مشکل یرد علمه إلى الله و إلى رسوله صلى الله علیه و آله.

27. و قال رسول الله صلى الله علیه و آله: حلال بین و حرام بین، و شبهات بین ذلک، فمن ترک الشبهات، نجا من المحرمات، و من أخذ بالشبهات، ارتکب المحرمات و هلک من حیث لا یعلم.

28. و قال علیه السلام: أورع الناس من وقف عند الشبهة.

29. و قال علیه السلام: لو أن العباد إذا جهلوا وقفوا و لم یجحدوا، لم یکفروا.

30. و قال علیه السلام: إذا أصبتم بمثل هذا یعنی الصید (الذی یصیده محرمان) فلم تعلموا، فعلیکم بالاحتیاط حتى تسألوا عنه فتعلموا.

31. و قال علی علیه السلام: یا بنی أوصیک بالصلاة عند وقتها، و الزکاة فی أهلها عند محلها، و الصمت عند الشبهة، و أنهاک عن التسرع بالقول و الفعل، و الزم الصمت تسلم.

32. و قال الباقر علیه السلام: إذا اشتبه علیکم الأمر فقفوا عنده و ردوه إلینا.

33. و قال علیه السلام: أهل البدع و الشبهات و الشهوات یسود الله وجوههم یوم القیامة.

34. و قال رسول الله صلى الله علیه و آله: الأناة من الله، و العجلة من الشیطان.

35. و قال الصادق علیه السلام: إنما أهلک الناس العجلة، و لو أن الناس تلبثوا لم یهلک أحد.
    أقول: و تقدم ما یدل على ذلک، و الأحادیث فیه کثیرة جدا.⁷

مراتب و انواع و اقسام

شناخت، چگونگى و درجات آن‏

1. الامام الرضا «ع»- عن النبی «ص»: العلم امام العمل.
   امام رضا «ع»- از پیغمبر اکرم: علم پیشاهنگ عمل است.

2. الامام علی «ع»: العلم مقرون بالعمل، فمن علم عمل. و العلم یهتف بالعمل فإن أجابه و الا ارتحل عنه.
   امام على «ع»: علم، پیوسته به عمل است. این است که هر کس بداند به کار برخیزد. علم فریاد مى‏زند که عمل کنید، اگر صاحب علم بدان پاسخ نداد، از او دور مى‏شود (چنان که گویا علمى ندارد).

3. الامام علی «ع»: ما علم من لم یعمل بعلمه.
   امام على «ع»: هر کس به علم خود عمل نکند چیزى نمى‏داند.

4. الامام علی «ع»: العلم رشد لمن عمل به.
   امام على «ع»: علم، براى کسى که به آن عمل کند، مایه رشد است.

5. الامام علی «ع»: العلم یرشدک و العمل یبلغ بک الغایة.
   امام على «ع»: علم تو را راهنمایى مى‏کند، و عمل تو را به سر منزل مقصود مى‏رساند.

6. الامام علی «ع»: لا تسترشد إلى الحزم بغیر دلیل العقل، فتخطئ منهاج الرأی، فإن أفضل العقل معرفة الحق بنفسه، و افضل العلم وقوف الرجل عند علمه ..
   امام على «ع»: براى رسیدن به دوراندیشى (و استوارى در هر کار)، جز از رهنمون عقل رهنمونى مخواه که از راه روشن دور خواهى گشت. و بدان که برترین مرتبه خردمندى شناخت حق است به خود حق، و برترین مرتبه دانایى، حد دانایى خویش دانستن است.

7. الامام علی «ع»: رب عالم قد قتله جهله، و علمه معه لا ینفعه.
   امام على «ع»: بسا عالمى که نادانى وى او را کشته است، و دانشى که داشته سودى به او نرسانده است.

8. النبی «ص»: العلم علمان: علم على اللسان، فذلک حجة على ابن آدم.
   و علم فی القلب، فذلک العلم النافع.
   پیامبر «ص»: علم دو علم است: علمى بر زبان، که حجتى است بر پسر آدم، و علمى در قلب که علم سودمند همان است.

9. الامام الصادق «ع»: الناس ثلاثة: جاهل یأبى أن یتعلم، و عالم قد شفه علمه، و عاقل یعمل لدنیاه و آخرته.
   امام صادق «ع»: مردمان بر سه گونه‏اند: نادانى که پرواى آموختن ندارد، و دانایى که علم سبب برترى او شده، و فرزانه‏اى که براى دنیا و آخرت خود عمل مى‏کند.
   .10 الامام العسکری «ع»: قال محمد بن علی الباقر «ع»: العالم کمن معه شمعة تضی‏ء للناس، فکل من أبصر شمعته دعاله بخیر. کذلک العالم مع شمعة، تزیل ظلمة الجهل و الحیرة ..
   امام عسکرى «ع»- از امام محمد باقر «ع»: عالم همچون کسى است که با خود شمعى دارد و راه را براى مردمان روشن مى‏کند، پس هر کس که نور شمع او را ببیند در حق وى دعاى خیر مى‏کند. و این چنین است که عالم با
   شمع خود، تاریکى نادانى و سرگشتگى را از میان مى‏برد.

10. الامام علی «ع»: .. رأس العلم التواضع، و بصره البراءة من الحسد، و ..
    عقله معرفة أسباب الأمور. و من ثمراته التقوى، و اجتناب الهوى ..
    و مجانبة الذنوب، و مودة الإخوان، و الاستماع من العلماء .. و استقباح مقارفة الباطل، و استحسان متابعة الحق، و قول الصدق، و التجافی عن سرور فی غفلة، و عن فعل ما یعقب ندامة. و العلم یزید العاقل عقلا، و یورث متعلمه صفات حمد .. و یقمع الحرص، و یخلع المکر، و یمیت البخل، و یجعل مطلق الوحش مأسورا، و بعید السداد قریبا.
    امام على «ع»: سر علم فروتنى است، و چشم آن پاکیزه بودن از رشک ... و عقل آن شناخت اسباب امور. و از ثمره‏هاى آن است پرهیزگارى و دورى گزیدن از هواى نفس، و دامن فروچیدن از گناهان، و دوست داشتن برادران و سخن نیوشیدن از دانشمندان ... و زشت شمردن نزدیکى به باطل، و نیکو شمردن پیروى از حق، و راست گفتن، و پرهیز کردن از شادیهاى غافلانه، و از کارهاى پشیمانى آور. علم بر عقل کسى که فرزانه است مى‏افزاید، و در آموزنده خویش صفات پسندیده پدید مى‏آورد ... و آزمندى را فرو مى‏نشاند، و مکر را از میان مى‏برد، و بخل را مى‏کشد، و جانور وحشى آزاد را اسیر مى‏کند، و راه راست دور از دسترس را نزدیک مى‏سازد.

11. الامام علی «ع»: قد أحیا عقله، و أمات نفسه، حتى دق جلیله، و لطف غلیظه، و برق له لامع کثیر البرق، فأبان له الطریق، و سلک به السبیل، و تدافعته الابواب الى باب السلامة، و دار الإقامة، و ثبتت رجلاه بطمأنینة بدنه فی قرار الأمن و الراحة، بما استعمل قلبه و أرضى ربه.
    امام على «ع»- در ذکر حالات مؤمن راستین: عقل خود را زنده کرد، و نفس خود را کشت، تا چنان شد که تن تناور او باریک گشت و دل سخت او نرم شد، و برق پر روشنیى بر او زد که راه را بدو نمایاند و به پیمودن آن راه او را بداشت، و درها (و مقصدها) سرانجام او را به در سلامت و سراى اقامت رهنمون گشتند، و پاهاى او با طمأنینه‏اى که در پیکر او به هم رسید، در قرارگاه امن و آسودگى استقرار یافتند. و این مقام از آنجا او را فراچنگ آمد که دل خویش در کار آورد، و خداى خویش خشنود ساخت.

12. الامام علی «ع»: اطرح عنک واردات الهموم بعزائم الصبر، و حسن الیقین.
    امام على «ع»: به پایمردى شکیبایى، و یقین نیکو، اندوههایى را که بر تو وارد مى‏شود از خود دور کن.

13. الامام الباقر «ع»: لا نور کنور الیقین.
    امام باقر «ع»: هیچ نورى همچون نور یقین نیست.

14. الامام علی «ع»: من لم یوقن قلبه، لم یطعه عمله.
    امام على «ع»: آن کس که قلبش یقین ندارد، عملش رام اراده او نیست.

15. الامام علی «ع»: .. خیر ما جربت ما وعظک.
    امام على «ع»: بهترین تجربه زندگى تو آن است که به تو پند دهد.

16. الامام علی «ع»: ألا! إن أبصر الأبصار ما نفذ فی الخیر طرفه. ألا! إن أسمع الأسماع ما وعى التذکیر و قبله.
    امام على «ع»: بدانید که بیناترین دیده آن است که در کار نیک نفوذ کند و آن را بیابد. و بدانید که شنواترین گوش آن است که پند را دریابد و آن را بپذیرد.⁸

مصادیق خاص و تطبیق مصادیق علم؛ علوم بایسته و علوم ناشایست

باب ما ینبغی تعلمه و تعلیمه من العلوم و ما لا ینبغی‏

1. 22677- قد تقدم فی کتاب الصلاة حدیث سعد الخفاف عن أبی جعفر ع قال: تعلموا القرآن- فإن القرآن یأتی یوم القیامة فی أحسن صورة إلى أن قال فیقول الله لأثیبن الیوم علیک أحسن الثواب و لأعاقبن علیک الیوم ألیم العقاب الحدیث.

2. 22678- و عن علی ع قال: تعلموا القرآن فإنه ربیع‏ القلوب الحدیث.

3. 22679- و عن أبی عبد الله ع قال: ینبغی للمؤمن أن لا یموت حتى یتعلم القرآن- أو أن یکون فی تعلیمه.

4. 22680- و حدیث السلمی عن أبیه عن أبی عبد الله ع قال: تعلموا العربیة فإنها کلام الله الذی کلم به خلقه الحدیث.

5. 22681- و عن أبی جعفر الجواد ع قال: ما استوى رجلان فی حسب و دین إلا کان أفضلهما عند الله آدبهما إلى أن قال بقراءة القرآن کما أنزل و دعائه الله من حیث لا یلحن فإن الدعاء الملحون لا یصعد إلى الله.

6. 22682- محمد بن یعقوب عن محمد بن الحسن و علی بن محمد عن سهل بن زیاد عن محمد بن عیسى عن عبید الله بن عبد الله الدهقان عن درست الواسطی عن إبراهیم بن عبد الحمید عن أبی الحسن موسى ع قال: دخل رسول الله ص المسجد فإذا جماعة قد أطافوا برجل فقال ما هذا فقیل علامة فقال و ما العلامة فقالوا له أعلم الناس بأنساب العرب و وقائعها و أیام الجاهلیة و الأشعار و العربیة قال فقال النبی ص ذاک علم لا یضر من جهله و لا ینفع من علمه ثم قال النبی ص إنما العلم ثلاث آیة محکمة أو فریضة عادلة أو سنة قائمة و ما خلاهن فهو فضل.
   أقول: هذا محمول على الإفراط فی تعلم العربیة و الزیادة على قدر الحاجة بل هو ظاهر فی ذلک لقولهم علامة و قولهم أعلم الناس بالعربیة فلا ینافی الأمر بتعلمها.

7. 22683- و عن محمد بن یحیى عن أحمد بن محمد عن رجل عن جمیل عن أبی عبد الله ع قال سمعته یقول‏ من الله على الناس برهم و فاجرهم بالکتاب و الحساب و لو لا ذلک لتغالطوا.

8. 22684- و قد تقدم حدیث حسان المعلم قال: سألت أبا عبد الله ع عن التعلیم فقال لا تأخذ على التعلیم أجرا قلت فالشعر و الرسائل و ما أشبه ذلک أشارط علیه قال نعم الحدیث.

9. 22685- و حدیث إسحاق بن عمار عن العبد الصالح ع قال: قلت له إن لنا جارا یکتب و قد سألنی أن أسألک عن عمله قال مره إذا دفع إلیه الغلام أن یقول لأهله إنی إنما أعلمه الکتاب و الحساب و أتجر علیه بتعلم القرآن لیطیب له کسبه.
   أقول: و النصوص على وجوب تعلم الحدیث و تعلیمه و روایته و العمل به کثیرة یأتی بعضها فی القضاء و تقدم هنا جملة من العلوم المنهی عنها و تقدم فی النهی عن المنکر ما تضمن النهی عن علم الکلام غیر المأخوذ عنهم ع.

10. 22686- محمد بن إدریس فی آخر السرائر نقلا من کتاب جعفر بن محمد بن سنان الدهقان عن عبید الله عن درست عن عبد الحمید بن أبی العلاء عن موسى بن جعفر عن آبائه ع قال: قال رسول الله ص‏ من انهمک فی طلب النحو سلب الخشوع.
    أقول: هذا لیس فیه ذم للنحو بل للانهماک فیه أعنی الإفراط و الزیادة على قدر الحاجة و قد ورد النهی عن الإفراط فی العبادة و تقدم ما یدل على أن الأقرأ مقدم على غیره فی صلاة الجماعة للإمامة.

11. 22687- محمد بن علی بن الحسین فی معانی الأخبار و فی الأمالی عن محمد بن الحسن عن الصفار عن محمد بن الحسین بن أبی الخطاب و أحمد بن الحسن بن علی بن فضال جمیعا عن علی بن أسباط عن الحسن بن زید عن محمد بن سلام عن الأصبغ بن نباتة قال: قال أمیر المؤمنین ع‏ سأل عثمان رسول الله ص عن تفسیر أبجد فقال رسول الله ص تعلموا تفسیر أبجد فإن فیها الأعاجیب ویل لعالم جهل تفسیره فسئل رسول الله ص عن تفسیر أبجد فقال أما الألف فآلاء الله حرف بحرف من أسمائه و أما الباء فبهجة الله و أما الجیم فجنة الله و جلال الله و جماله و أما الدال فدین الله‏ و أما هوز فالهاء هاء الهاویة فویل لمن هوى فی النار- و أما الواو فویل لأهل النار- و أما الزاء فزاویة فی النار- فنعوذ بالله مما فی الزاویة یعنی زوایا جهنم- و أما حطی فالحاء حطوط الخطایا عن المستغفرین فی لیلة القدر- و ما نزل به جبرئیل مع الملائکة إلى مطلع الفجر و أما الطاء فطوبى لهم و حسن مآب و هی شجرة غرسها الله و نفخ فیها من روحه و إن أغصانها لترى من وراء سور الجنة تنبت بالحلی و الحلل متدلیة على أفواههم و أما الیاء فید الله فوق خلقه باسطة سبحانه و تعالى عما یشرکون‏ وأما کلمن فالکاف من کلام الله‏ لا تبدیل لکلمات الله‏ و لن تجد من دونه ملتحدا- و أما اللام فإلمام أهل الجنة بینهم فی الزیارة و التحیة و السلام و تلاوم أهل النار فیما بینهم و أما المیم فملک الله الذی لا یزول و دوامه الذی لا یفنى وأما النون ف ن و القلم و ما یسطرون‏- و القلم قلم من نور و کتاب من نور فی لوح محفوظ یشهده المقربون و کفى بالله شهیدا- و أما سعفص فالصاد صاع بصاع و فص بفص یعنی الجزاء بالجزاء کما تدین تدان إن الله لا یرید ظلما للعباد و أما قرشت یعنی قرشهم فحشرهم و نشرهم یوم القیامة- فقضى بینهم بالحق و هم لا یظلمون.
    و رواه فی معانی الأخبار بإسناد آخر.

12. 22688- و یأتی فی کتاب النکاح فی أحکام الأولاد عن أبی عبد الله ع قال: الغلام یلعب سبع سنین و یتعلم الکتاب سبع سنین و یتعلم الحلال و الحرام سبع سنین.

13. 22689- و عن رسول الله ص قال: علموا أولادکم السباحة و الرمایة.

14. 22690- و عن أبی عبد الله ع قال: بادروا أحداثکم بالحدیث قبل أن تسبقکم إلیهم المرجئة.

15. 22691- فخار بن معد الموسوی فی کتاب الحجة على الذاهب إلى تکفیر أبی طالب بإسناده إلى أبی الفرج الأصبهانی عن هارون بن موسى التلعکبری عن محمد بن علی بن معمر الکوفی عن علی بن أحمد بن مسعدة بن صدقة عن عمه عن الصادق ع قال: کان أمیر المؤمنین ع یعجبه أن یروى شعر أبی طالب و أن یدون و قال تعلموه و علموه أولادکم فإنه کان على دین الله و فیه علم کثیر.
    أقول: و تقدم ما یدل على بعض المقصود و یأتی ما یدل علیه.⁹

راه اکتساب علم

روش به دست آوردن شناخت و علم‏

1. الامام علی «ع»- فی صفة عجیب خلق أصناف من الحیوان: .. و لو فکروا فی عظیم القدرة، و جسیم النعمة، لرجعوا الى الطریق، و خافوا عذاب الحریق. و لکن القلوب علیلة، و البصائر مدخولة. ألا ینظرون الى صغیر ما خلق، کیف احکم خلقه، و اتقن ترکیبه، و فلق له السمع و البصر، و سوى له العظم و البشر؟.
   أنظروا الى النملة فی صغر جثتها، و لطافة هیئتها، لا تکاد تنال بلحظ البصر و لا بمستدرک الفکر، کیف دبت على أرضها، و صبت على رزقها، تنقل الحبة الى جحرها، و تعدها فی مستقرها، تجمع فی حرها لبردها، و فی وردها لصدرها، مکفولة برزقها، مرزوقة بوفقها، لا یغفلها المنان، و لا یحرمها الدیان، و لو فی الصفا الیابس، و الحجر الجامس، و لو فکرت فی مجاری أکلها، و فی علوها و سفلها، و ما فی الجوف من شراسیف بطنها، و ما فی الرأس من عینها و أذنها، لقضیت من خلقها عجبا، و لقیت من وصفها تعبا، فتعالى الذی أقامها على قوائمها، و بناها على دعائمها، لم یشرکه فی‏ فطرتها فاطر، و لم یعنه على خلقها قادر. و لو ضربت فی مذاهب فکرک لتبلغ غایاته ما دلتک الدلالة إلا على أن فاطر النملة هو فاطر النخلة لدقیق تفصیل کل شی‏ء و غامض اختلاف کل حی. و ما الجلیل و اللطیف، و الثقیل و الخفیف، و القوی و الضعیف، فی خلقه إلا سواء.
   امام على «ع»- در باره شگفتیهاى آفرینش گونه‏هاى جانوران: ... اگر در قدرت عظیم و نعمت بزرگ بیندیشند، به راه باز خواهند گشت، و از آتش سوزنده خواهند ترسید، ولى دلها بیمار است و بصیرتها گرفتار تباهى، آیا در کوچکترین آفریده‏ها نمى‏اندیشند که چگونه آفرینش آنها استوار و ترکیب آنها متقن است، و چگونه چشم و گوش کوچکترین جنبنده‏ها فراهم آمده و استخوان و پوست آنها ساخته شده؟
   به مورچه- با کمال کوچکى اندام و ناچیزى هیئت آن، که نزدیک است از دید آدمى پنهان و از دریافت اندیشه دور بماند- نگاه کنید که چگونه روى زمین راه مى‏رود و به دنبال یافتن روزى تلاش مى‏کند، و دانه را به لانه خود مى‏برد و در قرارگاه ویژه آن مى‏نهد، در ایام گرمى هوا آن را براى روزهاى سرد ذخیره مى‏کند، روزى او تضمین شده است، و آنچه باید به او برسد مى‏رسد، و خداوند بخشنده آن را از نظر دور نمى‏دارد، هر چند بر تخته سنگ هموار و در سنگستان خشگ باشد. اگر در گذرگاههاى خوراک آن بیندیشى و در بالا و پایین اندام آن نظر کنى، و در آنچه در شکافهاى شکم آن است، و در چشم و گوش آن به تفکر بپردازى، از آفرینش این جانور در شگفتى مى‏افتى، و از توصیف آن خسته مى‏شوى. پس آن خداى بزرگ است که مورچه را بر پاهاى خود برافراشت و استوار داشت، و در آفریدن آن دیگرى با او شریک نبود و به یارى او برنخاست. و چون تو در اندیشه خود پیش روى و بخواهى تا آنجا که مى‏شود اندیشید بیندیشى، درخواهى یافت که پدیدآورنده مورچه همان آفریننده خرما بن است، زیرا که همه چیز داراى‏
   ریزه‏کاریهایى ژرف است، و تفاوت خلقتها و خصلتهاى جانداران با یک دیگر اسرارآمیز است. بزرگ و کوچک، و سنگین و سبک، و نیرومند و ناتوان همه با یک دیگر برابرند.

2. الامام علی «ع»- فی خلقة السماء و الکون: .. و کذلک السماء و الهواء، و الریاح و الماء، فانظر الى الشمس و القمر، و النبات و الشجر، و الماء و الحجر، و اختلاف هذا اللیل و النهار، و تفجر هذه البحار، و کثرة هذه الجبال، و طول هذه القلال، و تفرق هذه اللغات، و الألسن المختلفات، فالویل لمن أنکر المقدر، و جحد المدبر. زعموا أنهم کالنبات ما لهم زارع، و لا لاختلاف صورهم صانع. و لم یلجئوا الى حجة فیما ادعوا، و لا تحقیق لما اوعوا، و هل یکون بناء من غیر بان، او جنایة من غیر جان.
   امام على «ع»- در باره آفرینش آسمان و جهان: چنین است آسمان و هوا، و بادها و آب. به خورشید و ماه، و درخت و گیاه، و آب و سنگ، و به پیاپى آمدن شب و روز، و گستردگى دریاها، و فراوانى کوهها، و ارتفاع قله‏ها، و اختلاف زبانها و لهجه‏ها، نیکو بنگر! اى بدا به حال آن کس که تقدیرکننده و مدبر این جهان را انکار کند. منکران چنان پنداشتند که اینها هم همچون گیاهان خودرو هستند که زارعى ندارند، و این صورتهاى گوناگون را صانعى نیست. و آنان براى این ادعاى خود هیچ حجت و برهانى نداشتند، و به هیچ گونه تحقیقى در این باره برنخاستند. آیا مى‏شود که ساختمانى بى‏سازنده باشد و کارى بى‏کننده آن انجام پذیرد.

3. الامام علی «ع»- فی مختلف صور الأطیار: .. فأقام من شواهد البینات على لطیف صنعته، و عظیم قدرته، ما انقادت له العقول معترفة به، و مسلمة له، و نعقت فی أسماعنا دلائله على وحدانیته. و ما ذرأ من مختلف صور الأطیار
   التی أسکنها أخادید الأرض، و خروق فجاجها و رواسی أعلامها، من ذات أجنحة مختلفة، و هیئات متباینة، مصرفة فی زمام التسخیر، و مرفرفة بأجنحتها فی مخارق الجو المنفسح، و الفضاء المنفرج، کونها بعد إذ لم تکن، فی عجائب صور ظاهرة ..
   امام على «ع»- در باره اشکال گوناگون پرندگان: خداوند چندان گواهیهاى آشکار بر صنعت لطیف و قدرت عظیم خوبش فراهم آورد که خردها به وجود او خستو گشت، و در برابر او سر تسلیم فرود آورد، و بانگ دلایل بر یگانگى او در گوشهاى ما طنین انداز شد. از این جمله است پرندگان گوناگونى که آنها را آفرید، و در فرورفتگیهاى زمین و شکافهاى کوهها و دره‏ها جایگزین ساخت، پرندگانى که بالهاى گونه‏گون و صورتهاى متفاوت دارند و همه در فرمان اویند، و بالهاى خود را در گذرگاههاى فضاى گسترده به حرکت درمى‏آورند و در آسمان پرواز مى‏کنند. خداوند آنها را از نبود بود کرد، و به آنها این همه شکلهاى شگفت‏انگیز بخشید ...

4. الامام علی «ع»- فی عجیب خلقة الطاوس: .. و من أعجبها خلقا، الطاوس الذی أقامه فی أحکم تعدیل، و نضد ألوانه فی أحسن تنضید، بجناح أشرج قصبه و ذنب أطال مسحبه .. یختال بألوانه، و یمیس بزیفانه ..
   أحیلک من ذلک على معاینة ..
   امام على «ع»- در باره آفرینش بدیع طاوس: از شگفت‏انگیزترین پرندگان در آفرینش طاوس است، که او را در استوارترین تعادل بر پاى داشته، و رنگهاى او را به نیکوترین صورت در کنار هم پیچیده است، بالى دارد که پرهاى آن به زیبایى در کنار هم چیده شده، و دمى دراز که بر زمین کشیده مى‏شود ... به رنگهاى خود بر خود مى‏بالد، و با تبختر گام برمى‏دارد ... و
   نیکوتر آن است که این همه را خود به چشم ببینى ...

5. الامام علی «ع»- فی بدیع خلقة الخفاش: .. و من لطائف صنعته، و عجائب حکمته، ما أرانا من غوامض الحکمة فی هذه الخفافیش التی یقبضها الضیاء الباسط لکل شی‏ء و یبسطها الظلام القابض لکل حی. و کیف عشیت أعینها عن أن تستمد من الشمس المضیئة نورا تهتدی به فی مذاهبها، و تصل بعلانیة برهان الشمس الى معارفها. و ردعها بتلألؤ ضیائها عن المضی‏ء فی سبحات إشراقها، و أکنها فی مکامنها عن الذهاب فی بلج ائتلاقها، فهی مسدلة الجفون بالنهار على أحداقها، و جاعلة اللیل سراجا تستدل به فی التماس أرزاقها، فلا یرد أبصارها اسداف ظلمته، و لا تمتنع من المضی‏ء فیه لغسق دجنته، فإذا ألقت الشمس قناعها، و بدت أوضاح نهارها، و دخل من إشراق نورها على الضباب فی وجارها، أطبقت الأجفان على مآقیها، و تبلغت بما اکتسبته من المعاش فی ظلم لیالیها. فسبحان من جعل اللیل لها نهارا و معاشا، و النهار سکنا و قرارا، و جعل لها اجنحة من لحمها تعرج بها عند الحاجة الى الطیران، کأنها شظایا الآذان غیر ذوات ریش و لا قصب، إلا أنک ترى مواضع العروق بینة أعلاما، لها جناحان لم یرقا فینشقا، و لم یغلظا فیثقلا. تطیر و ولدها لا صق بها، لا جی‏ء إلیها، یقع إذا وقعت، و یرتفع إذا ارتفعت، لا یفارقها حتى تشتد أرکانه، و یحمله للنهوض جناحه، و یعرف مذاهب عیشه و مصالح نفسه.
   فسبحان البارئ لکل شی‏ء على غیر مثال خلا من غیره ..
   امام على «ع»- در باره شگفت‏انگیزى آفرینش شبپره: از لطایف صنع و شگفتیهاى حکمت او اسرارى است که در خلقت شبپره‏ها نمودار ساخته‏
   است! روشنى و نور که سبب گسترش و انبساط هر چیز است، مایه گرفتگى و انقباض این حیوان مى‏شود، و تاریکى مایه قبض و گرفتگى، سبب انبساط آن. بنگرید که چگونه چشمهاى این جانور براى گرفتن نور از خورشید فروزان و راه بردن به جایى که باید برود ناتوان است! و چگونه پرتو خورشید این جانور را از آن بازمى‏دارد تا در شکوه تابش آفتاب جولان کند و به پرواز درآید. به محض آنکه نور خورشید از افق سر برآرد، شبپره در پناهگاه خود باقى مى‏ماند و سراسر روز از بیرون رفتن در روشنى خوددارى مى‏کند، و پلکها را بر هم مى‏نهد، لیکن شب را براى خود همچون چراغى قرار مى‏دهد و راه خود را براى یافتن روزى در پرتو تاریکى مى‏یابد، و چشم نور گریزش از آن همه تاریکى شب جز آسایش و بینایى چیزى احساس نمى‏کند، و از اینکه در بحبوحه تاریکى شب به راه خود برود هیچ غمى ندارد. و چون خورشید پرده از رخ برگیرد، و روز آشکار شود، و پرتوهاى آفتاب به درون لانه او درآید، چشم فرو مى‏بندد و از روزى- در تمام روز- به آنچه شب هنگام بهره او شده است قناعت مى‏ورزد. منزه است خدایى که شب را براى این حیوان چنان روز، هنگام فراهم‏سازى معاش قرار داد، و روز را مخصوص آرام و قرار او ساخت.
   همچنین براى این جانور بالهایى از گوشت فراهم آورد تا هنگام نیازمندى به پرواز با آنها بالا رود، بالهایى که همچون لاله‏هاى گوش است و پر و شاهپرى در آن دیده نمى‏شود، جز اینکه جاهاى رگها در آن مشهود است، این بالها نه چندان نازک است که شکافته شود، و نه چندان ستبر که بر جانور سنگینى کند. در آن هنگام که به پرواز درمى‏آید بچه‏اش نیز به او چسبیده است، که چون بالا رود با آن بالا مى‏رود و چون فرود آید و قرار گیرد آن نیز قرار مى‏گیرد، تا زمانى که اندامها و ارکان بدن این بچه استوار نشده و بالهایش براى پرواز آمادگى پیدا نکرده و از یافتن راه زندگى و نگاهدارى خود چنان که باید آگاه نشده است، این پیوستگى به مادر را از دست نمى‏دهد. منزه است آفریننده هر چیز که بى‏داشتن نمونه‏اى که از دیگرى بر جاى مانده باشد همه چیزها را آفریننده است.

6. الامام الصادق «ع»: یا مفضل! تأمل وجه الذرة الحقیرة الصغیرة، هل تجد فیها نقصا عما فیه صلاحها؟ فمن این هذا التقدیر و الصواب فی خلق الذرة؟ إلا من التدبیر القائم فی صغیر الخلق و کبیره.
   أنظر الى النمل و احتشادها فی جمع القوت و إعداده، فإنک ترى الجماعة منها إذا نقلت الحب الى زبیتها بمنزلة جماعة من الناس ینقلون الطعام أو غیره، بل للنمل فی ذلک من الجد و التشمیر ما لیس للناس مثله.
   أما تراهم یتعاونون على النقل کما یتعاونون الناس على العمل؟ ثم یعمدون الى الحب فیقطعونه قطعا، لکیلا ینبت فیفسد علیهم. فإن أصابه ندى أخرجوه فنشروه حتى یجف. ثم لا یتخذ النمل الزبیة الا فی نشز من الأرض، کی لا یفیض السیل فیغرقها. فکل هذا منه بلا عقل و لا رویة، بل خلقة خلق علیها لمصلحة، لطفا من الله عز و جل.
   امام صادق «ع»: اى مفضل! در مورچه ناچیز کوچک نیک بیندیش! آیا در این جانور کاستى از آنچه که شایسته او باشد مى‏بینى؟ آیا این اندازه‏گیرى درست در آفرینش مورچه از کجا است؟ آیا جز بنا بر تدبیرى است که در آفرینش کوچک و بزرگ آفریده‏ها مشهود است؟ به مورچگان و فراهم آمدن آنها براى گردآورى و آماده ساختن قوت و غذا خوب دقت کن.
   گروهى از آنها را مى‏بینى که هنگام بردن دانه به لانه همچون جماعتى از مردمان با یک دیگر همکارى مى‏کنند که به کار انتقال خوراک یا چیز دیگر اشتغال دارند. بلکه مورچگان را در این کار، کوشش و همتى است که مردمان همانند آن را ندارند. آیا نمى‏بینى که در جا به جا کردن چیزها همان گونه با یک دیگر همکارى مى‏کنند که مردمان در کارهاى خود با یک دیگر همکارى دارند؟ و سپس به کار آماده کردن دانه‏ها مى‏پردازند، آنها را پاره پاره مى‏کنند تا سبز و تباه نشود و اگر به آن رطوبتى رسد، از لانه بیرونش‏
   مى‏آورند و مى‏گسترند تا بخشکد. دیگر اینکه مورچگان در جایى لانه مى‏سازند که بلند باشد تا سیل آن را فرا نگیرد و سبب غرق مورچگان شود. آیا این همه بدون عقلى و اندیشه‏اى تواند بود؟ نه، بلکه این خداى بزرگ است که جهان آفرینش را بنا بر مصلحت و لطف خویش این چنین آفرید.¹⁰

آفات علم و صاحبان علم

ارزش عالم به عمل او است‏

• النبی «ص»: نعوذ بالله من علم لا ینفع، و هو العلم الذی یضاد العمل بالاخلاص. و اعلم! أن قلیل العلم یحتاج الى کثیر العمل، لأن علم ساعة یلزم صاحبه استعماله طول عمره.
  پیامبر «ص»: پناه مى‏بریم به خدا از علمى که سودى ندارد، و آن علمى است که توأم با عمل خالصانه نیست. و بدان که علم اندک نیازمند عمل فراوان است، چه علم یک ساعت، دارنده آن را ملزم مى‏سازد که در سراسر عمر به آن عمل کند.

• الامام علی «ع»: آفة العلم، ترک العمل به.
  امام على «ع»: آفت علم نداشتن عمل است.

• الامام الصادق «ع»- فی حدیث عنوان البصری، المعروف: .. فإن أردت العلم، فاطلب أولا فی نفسک حقیقة العبودیة؛ و اطلب العلم باستعماله، و استفهم الله یفهمک ..
  امام صادق «ع»- در حدیث معروف که خطاب به «عنوان بصرى» گفته است: اگر خواستار علمى، نخست در جان خود حقیقت بندگى را جستجو کن، و علم را با عمل کردن به آن بطلب، و از خدا فهم بخواه، که به تو خواهد فهماند ..

• الامام الصادق «ع»: تعلموا ما شئتم أن تعلموا، فلن ینفعکم الله بالعلم حتى تعملوا به ..
  امام صادق «ع»: از علم هر چه را مى‏خواهید فرا گیرید، ولى تا به آن عمل نکنید خدا سودى از آن به شما نخواهد رساند ..

• الامام الکاظم «ع»- مما نقله عن المسیح «ع»: بحق اقول لکم: إن الناس فی الحکمة رجلان: فرجل أتقنها بقوله، و صدقها بفعله، و رجل اتقنها بقوله، و ضیعها بسوء فعله؛ فشتان بینهما؛ فطوبى للعلماء بالفعل، و ویل للعلماء بالقول.
  امام کاظم «ع»- نقل از حضرت مسیح «ع»: از روى حقیقت به شما مى‏گویم که مردم در برابر حکمت (و علم) بر دو گونه‏اند: یکى کسانى که از آن درست سخن مى‏گویند و بدان عمل مى‏کنند، و دیگر کسانى که از آن درست سخن مى‏گویند، ولى با کردار بد خود آن را تباه مى‏سازند. میان این دو دسته اختلاف فراوان است، پس خوشا به حال علماى با عمل، و بدا به حال علماى زبانى.
  در اینجا به مسائل دیگرى، در باره ارتباطهاى گوناگون میان علم و عمل، اشاره مى‏کنیم:

أ- عالم بى‏عمل از خدا دورتر مى‏شود

• النبی «ص»: من ازداد فی العلم رشدا فلم یزدد فی الدنیا زهدا، لم یزدد من الله الا بعدا.
  پیامبر «ص»: آنکه هر چه علمش افزایش یابد زهدش نسبت به دنیا افزایش نیابد، جز دور شدن از خدا بهره‏اى ندارد.

• النبی «ص»- فیما رواه الامام امیر المؤمنین: من ازداد علما و لم یزدد هدى، لم یزدد من الله الا بعدا.
  پیامبر «ص»- به روایت امیر المؤمنین: هر که علمش افزوده شود و در راهیابی او به حق افزایشى حاصل نیاید، از خدا بیشتر و بیشتر دور مى‏شود.

• الامام السجاد «ع»: مکتوب فی الانجیل: لا تطلبوا علم ما لا تعلمون و لما تعملوا بما علمتم، فإن العلم اذا لم یعمل به لم یزدد صاحبه الا کفرا، و لم یزدد من الله الا بعدا.
  امام سجاد «ع»: در انجیل نوشته است: تا وقتى که به آنچه آموخته‏اید عمل نکرده‏اید، آنچه را نمى‏دانید بیاموزید، زیرا که چون به علم عمل نشود، بر کفر دارنده خود مى‏افزاید، و دورى او را از خدا افزون مى‏کند.

ب- عالم بى‏عمل در چشم مردمان خوار است‏

• الامام علی «ع»: لو أن حملة العلم حملوه بحقه، لا حبهم الله و ملائکته و اهل طاعته من خلقه؛ و لکنهم حملوه لطلب الدنیا فمقتهم الله، و هانوا على الناس.
  امام على «ع»: اگر حاملان علم آن را چنان که شایسته است حمل کنند، خدا و فرشتگان و مردم دین پیشه آنان را دوست خواهند داشت، ولى آنان علم را به خاطر دنیاطلبى به دست آوردند، به همین جهت خدا برایشان خشمگین است و در نظر مردمان خوار و بیمقدارند.
  این سخن در باره عالم دنیا دوست و ناپرهیزگار است.

ج- عذاب و پشیمانى عالم بى‏عمل از همه سختتر است‏

• النبی «ص»: إن اهل النار لیتأذون من ریح العالم التارک لعلمه. و إن اشد اهل النار ندامة و حسرة، رجل دعا عبدا الى الله فاستجاب له و قبل منه، فأطاع الله فأدخله الجنة، و أدخل الداعی النار بترکه علمه و اتباعه الهوى.
  پیامبر «ص»: اهل دوزخ از بوى بد عالمى که علم خود را بى‏عمل گذاشته است آزرده مى‏شوند. و از میان اهل آتش آنکه بیش از همه گرفتار پشیمانى و حسرت است، مردى است که دیگرى را به راه خدا خوانده، و او پذیرفته و از راه طاعت خدا به بهشت راه یافته است، در صورتى که خود آن تبلیغ‏کننده به سبب ترک عمل به علم خود و پیروى هواى نفس، دوزخى شده است.
  +الامام الصادق «ع»: أشد الناس عذابا، عالم لا ینتفع من علمه بشى‏ء.
  امام صادق «ع»: آنکه عذابش از همه مردم شدیدتر است، عالمى است که از علم خود به هیچ روى بهره‏اى نبرده است.

د- عالم بى‏عمل سفیه است‏

• الامام الصادق «ع»: .. العلماء همتهم الرعایة، و السفهاء همتهم الروایة.
  امام صادق «ع»: .. همت علما رعایت (علم و عمل به آن) است، و همت سفها روایت (علم و حفظ کردن آن).

ه- عالم بى‏عمل نادان است‏

• النبی «ص»: إن العلم یهتف بالعمل، فإن أجابه، و الا ارتحل عنه.
  پیامبر «ص»: علم فریاد مى‏زند که عمل کنید، اگر نپذیرفتند دور مى‏شود.

• الامام علی «ع»: لا تجعلوا علمکم جهلا، و یقینکم شکا؛ اذا علمتم فاعملوا، و اذا تیقنتم فأقدموا!.
  امام على «ع»: علم خود را جهل و یقین خود را شک قرار مدهید. هنگامى که چیزى را دانستید به آن عمل کنید، و چون در باره چیزى یقین پیدا شد، پاپیش نهید.

• الامام على «ع»: کفى بالعالم جهلا، أن ینافى علمه عمله.
  امام على «ع»: همین مایه جهل براى عالمى بس است که علم او مخالف عملش باشد.

• الامام الصادق «ع»: .. من لم یصدق فعله قوله، فلیس بعالم.
  امام صادق «ع»: آنکه فعلش گواه بر قولش نباشد، عالم نیست.

و- عالم بى‏عمل بدبختتر از نادان است‏

• الامام علی «ع»: .. فإن العالم العامل بغیر علمه، کالجاهل الحائر الذى لا یستفیق من جهله، بل الحجة علیه اعظم، و الحسرة له ألزم، و هو عند الله ألوم.
  امام على «ع»: عالمى که به علم خود عمل نکند، همچون نادان سرگردانى است که از بیهوشى جهل خویش به هوش نیامده، بلکه حجت بر ضد او قویتر و حسرت او شدیدتر و نکوهیدگى او در نزد خدا بیشتر است.

ز- عالم بى‏عمل و تأثیر بد او

• الامام علی «ع»: إنما زهد الناس فی طلب العلم، کثرة ما یرون من قلة من عمل بما علم.
  امام على «ع» مردمان بیشتر بدان جهت از طلب علم دامن فرو مى‏چینند که مى‏بینند عالمان کمتر به علم خود عمل مى‏کنند.

ح- تبلیغ بى‏عمل دچار شکست مى‏شود

• النبی «ص»: یا أبا ذر! مثل الذی یدعو بغیر عمل، کمثل الذی یرمی بغیر وتر.
  پیامبر «ص»: اى ابا ذر! مثل کسى که بدون عمل مردمان را به کارى دعوت مى‏کند، همچون کسى است که بدون بستن زه به کمان تیر اندازى کند.

• الامام الصادق «ع»: إن العالم اذا لم یعمل بعلمه زلت موعظته عن القلوب، کما یزل المطر عن الصفا.
  امام صادق «ع»: چون عالم به علم خود عمل نکند، اندرز او در دلها کارگر نمى‏افتد و از آنها فرو مى‏ریزد، به همان گونه که دانه باران از سنگ صاف فرو مى‏ریزد.

ط- خطیبان بى‏عمل‏

• النبی «ص»: رأیت لیلة أسری بی الى السماء، قوما تقرض شفاههم بمقاریض من نار، ثم ترمى؛ فقلت: یا جبرئیل! من هؤلاء؟ فقال: خطباء امتک، یأمرون الناس بالبر و ینسون انفسهم، و هم یتلون الکتاب ا فلا یعقلون؟.
  پیامبر «ص»: در آن شب که مرا در آسمان سیر دادند، گروهى را دیدم که لبهاى آنان را با قیچیهاى آتشین مى‏برند و پرتاب مى‏کنند. گفتم: اى جبرئیل! اینان کیانند؟ گفت: خطیبان و واعظان امت تواند که مردمان را به نیکوکارى فرا مى‏خوانند و خود را فراموش مى‏کنند، در حالى که قرآن را مى‏خوانند و در آن نمى‏اندیشند.

ى- روباههاى امت‏

• الامام السجاد «ع»- زرارة بن أوفى قال: دخلت على علی بن الحسین فقال:
  «یا زرارة! الناس فی زماننا على ست طبقات: أسد، و ذئب، و ثعلب، و کلب، و خنزیر، و شاة .. و أما الثعلب فهؤلاء الذین یأکلون بأدیانهم، و لا یکون فی قلوبهم ما یصفون بألسنتهم ..».
  امام سجاد «ع»- زرارة بن اوفى گوید: نزد على بن الحسین داخل شدم، گفت: «اى زرارة! مردمان در روزگار ما بر شش طبقه‏اند: شیر و گرگ و روباه و سگ و خوک و گوسفند .. اما روباهان کسانیند که از راه دینشان نان مى‏خورند و آنچه به زبان توصیف مى‏کنند در دلهاشان نیست ...

یا- مثل عالمى که به علم خود عمل نمى‏کند

• النبی «ص»: مثل الذی یعلم الخیر و لا یعمل به، مثل السراج یضی‏ء للناس و یحترق نفسه.
  پیامبر «ص»: مثل کسى که از نیکى آگاه است و به آن کار نمى‏کند، مثل چراغى است که به مردم نور مى‏دهد و خود مى‏سوزد.

• الامام علی «ع»: علم بلا عمل، کشجر بلا ثمر.
  امام على «ع»: علم بى‏عمل همچون درخت بى‏میوه است.

• این آیه نیز در این باره آمده است: مثل الذین حملوا التوراة ثم لم یحملوها کمثل الحمار یحمل أسفارا ... مثل کسانى که تورات‏
  بر آنان بار شده (علم دین به آنان داده شده) و به آن عمل نمى‏کنند، مثل خرى است که کتابهایى را حمل مى‏کند ..»

یب- نهى از منکر پس از ترک منکر

• النبی «ص»: لا قول الا بعمل ..
  پیامبر «ص»: هیچ گفتارى جز به کردار مؤثر نیست ..

• الامام علی «ع»: .. فلعن الله السفهاء لرکوب المعاصی، و الحلماء لترک التناهی.
  امام على «ع»: خدا سفیهان را لعنت مى‏کند چون مرتکب معاصى مى‏شوند، و عاقلان را چون از جلوگیرى و نهى کردن آنان خوددارى مى‏کنند.

• الامام علی «ع»:. و انهوا غیرکم عن المنکر و تناهوا عنه، فانما امرتم بالنهی بعد التناهی.
  امام على «ع»: دیگران را از کار بد (منکر) نهى کنید، و خود نیز مرتکب نشوید، زیرا به شما گفته‏اند که پس از کناره‏گیرى از کار بد دیگران را نهى کنید.¹¹